TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ TARIM SEKTÖRÜ

(1)

TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ

TARIM SEKTÖRÜ

2011

(2)

2

İÇİNDEKİLER

1. TARIM ... 3

1.1. ARAZİ VARLIĞI... 3

1.2. GİRDİ KULLANIMI ... 5

1.3. Örgütlenme ... 7

1.4. BİTKİSEL ÜRETİM ... 8

1.4.1. Tarla Ürünleri ... 8

1.4.2. Meyvecilik ... 17

1.4.3. Sebzecilik ... 21

1.4.4. Yem Bitkileri ... 23

1.5. HAYVANSAL ÜRETİM ... 29

1.5.1. Büyükbaş Hayvancılık ... 29

1.5.2. Küçükbaş Hayvancılık ... 34

1.5.3. Süt Üretimi ... 40

1.5.4. Kırmızı Et Üretimi ... 44

1.5.5. Hayvansal Lif Üretimi ... 48

1.6. KANATLI HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ ... 49

1.7. ARICILIK ... 55

1.8. SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ ... 59

1.9. ORGANİK TARIM UYGULAMALARI ... 61

1.9.1. Tarımsal Destekler ... 61

(3)

3

1. TARIM

Bölgede var olan geleneksel, sosyo-kültürel yapı, doğal şartlar hayvansal üretimin yoğun olarak bölgede yapılmasına olanak vermektedir. Tarım istatistikleri içinde bitkisel ve hayvansal üretim değeri ayrıntılarıyla elde edilemediği için hayvansal ürünler içinde hangi ırkların, bitkisel ürünler içinde hangi bitki türlerinin üretim değeri açısından bir başka deyişle ekonomiye katkısı açısından ilk sırlarda yer aldığı görülememektedir. Bu nedenle bitkisel ve hayvansal üretimle ilgili yorumlar üretim miktarı açısından bundan sonraki bölümlerde değerlendirilmiştir.

Tablo 1: TRB2 Tarımsal Üretim Değeri 2008¹

Bitkisel Üretim değeri Hayvansal Ürünler değeri Tarımsal Üretim değeri

(1000 TL) (%) (1000 TL) (%) (1000 TL) (%)

Bitlis 136.344 53,07 120.579 46,93 256.923 100

Hakkâri 158.780 66,15 81.266 33,85 240.046 100

Muş 150.299 37,33 252.331 62,67 402.630 100

Van 153.042 35,99 272.183 64,01 425.225 100

TRB2 Bölgesi 598.463 45,17 726.360 54,83 1.324.823 100

Türkiye 66.010.114 73,49 23.816.982 26,51 89.827.096 100

Kaynak: (TÜİK, 2008) TRB2 Bölgesinde 2008 yılı itibariyle tarımsal üretim değeri yaklaşık 1,3 milyar TL olup, bunun %55’i hayvansal üretim, %45’i de bitkisel üretime aittir. Türkiye genelinde bu oranların %73 bitkisel üretim, % 27 hayvansal üretime ait olduğu dikkate alınırsa, bölgenin tarımsal yapısı içinde hayvansal üretimin önemi anlaşılacaktır.

1.1. ARAZİ VARLIĞI

TÜİK tarafından yapılan en son tarım sayımı olan 2001 yılı verilerine göre TRB2 Bölgesinde tarım işletmesi sayısı 98.769 adettir. Bunlardan 82.023 (%83) adedi, hem bitkisel hem hayvansal üretim yapmakta, 11.889 (%12) adedi yalnızca bitkisel üretim, 4.857 (%5) adedi ise yalnızca hayvansal üretim yapmaktadır. Bölgedeki işletmelerin

%54’ü (53.694 işletme) 20-200 dekar araziye sahip olup işletme başına düşen ortalama arazi büyüklüğü 62 dekardır.

Tablo 2: TRB2 Bölgesi Arazi Kullanım Dağılımı (%) Arazi Yüz

Ölçümü (ha)

Tarım Alanı (%)

Çayır Mera Alanı (%)

Orman ve Fundalık Alan

(%)

Diğer Araziler (%)

Bitlis 671.518 20,09 35,22 24,67 20,02

Hakkâri 714.684 8,61 51,72 24,48 15,19

Muş 819.600 41,75 45,88 8,89 3,48

Van 1.906.900 18,97 71,27 1,38 8,38

TRB2 Bölgesi 4.112.702 21,89 56,93 10,69 10,49

Türkiye 78.356.238 33,20 18,65 26,42 21,72

Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) (Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, 2007) TRB2 Bölgesinde arazinin %56,93’ünü Çayır ve mera arazisi, %21,89’unu tarım arazisi, %10,69’unu orman ve fundalık alan oluşturmaktadır. İllerin yüzölçümleri dikkate alındığında en fazla tarım arazisi Muş ilinde yer almaktadır.

1Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır.

(4)

4 Tablo 3: TRB2 Bölgesi Sulama Durumu (ha)

Tarım Arazisi Sulanabilir Arazi

Toplam Sulanan Arazi Toplam Sulanan Arazi/Sulanabilir Arazi

Bitlis 134.920 114.640 23.001 %20

Hakkâri 61.529 40.078 32.268 %80

Muş 342.198 158.215 61.334 %39

Van 361.781 229.906 108.181 %47

TRB2 Bölgesi 900.428 542.839 224.776 %41

Türkiye 26.013.732 8.500.000 4.900.000 %57

Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) Yukarıda yer alan tabloda görüldüğü üzere bölgede toplam 900.428 ha olan toplam tarım arazisinin 542.839 ha kadarı yani yaklaşık %60’ı sulanabilir niteliktedir. Bölgede ekonomik olarak sulanabilir arazinin %41’i sulamaya açılmıştır. İller itibariyle incelendiğinde sulamaya açılan alan açısından en düşük il Bitlis (%20) en yüksek Hakkâri (%80) ilidir. Bölgede en düşük yağış miktarı 385 mm ile Van iline aittir. Van ilinde sulamaya açılan alan ise

%47’dir. Sulanan alanlarda bitkisel ürün verimi, dolayısıyla üretim miktarı ve tarımsal üretimin bölge gelirine katkısının yüksek olacağı kuşkusuzdur. Bu nedenle sulanan alanların artırılması önem arz etmektedir.

Tablo 4: TRB2 Bölgesi Tarım Arazileri (ha)²

Tarım Alanı

(toplam)

Ekilen Tarla

Alanı Nadas

Alanı Sebze Bahçeleri

Alanı Meyve Bahçeleri Alanı

TÜRKİYE 243.185.375 163.597.108 43.229.628 7.414.411 28.944.228

TRB2 BÖLGESİ 7.124.990 5.399.839 1.553.928 66.357 104.866

BİTLİS Merkez 28.999 26.907 0 1.398 694

Adilcevaz 448.400 244.354 200.000 1.666 2.380

Ahlat 458.833 305.404 150.000 753 2.676

Güroymak 28.322 25.807 550 1.930 35

Hizan 19.975 14.070 850 100 4.955

Mutki 83.411 76.001 350 120 6.940

Tatvan 101.219 96.403 3.000 900 916

İl Toplamı

1.169.159 788.946 354.750 6.867 18.596

HAKKÂRİ Merkez 119.400 88.833 13.000 8.767 8.800

Çukurca 15.210 9.786 2.000 1.877 1.547

Şemdinli 77.999 62.671 1.000 4.970 9.358

Yüksekova 214.082 191.455 3.000 2.120 17.507

İl Toplamı

426.691 352.745 19.000 17.734 37.212

MUŞ Merkez 1.027.127 750.340 253.500 19.065 4.222

Bulanık 629.540 537.014 89.731 2.795 0

Hasköy 100.025 69.843 29.413 755 14

Korkut 199.638 172.688 24.332 2.618 0

Malazgirt 653.982 578.356 74.540 1.007 79

Varto 243.145 139.323 100.150 2.150 1.522

İl Toplamı

2.853.457 2.247.564 571.666 28.390 5.837

VAN Merkez 641.435 397.417 228.965 4.122 10.931

Bahçesara y

46.694 35.542 6.489 130 4.533

Başkale 251.218 140.381 109.595 40 1.232

Çaldıran 154.909 152.363 2.500 0 46

Çatak 86.457 67.920 12.500 102 5.935

Edremit 96.163 66.914 20.876 1.555 6.818

2 Bu tablo TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır.

(5)

5

Erciş 297.225 204.528 80.000 5.484 7.213

Gevaş 52.094 19.840 28.358 524 3.372

Gürpınar 580.396 542.640 35.559 510 1.687

Muradiye 161.342 109.144 50.000 851 1.347

Özalp 179.870 165.049 14.700 39 82

Saray 127.880 108.846 19.000 9 25

İl Toplamı

2.675.683 2.010.584 608.512 13.366 43.221

Kaynak: (TÜİK, 2009a) Bölgede yaklaşık 7,13 milyon dekar tarım alanı bulunmaktadır. Tarım alanlarının büyük bölümünü (%96) tarla arazisi oluşturmaktadır. Meyve bahçelerinin toplam tarım alanı içindeki oranı %1,47, sebze bahçesinin ise

%0,93’dür (Tablo 4). En fazla tarım alanı Muş ilinde bulunmaktadır. Meyve ve sebze yetiştiriciliği genellikle aile ihtiyacını karşılamak için yapılmaktadır. Ancak son yıllarda toplu meyvelikler kurulması yönünde verilen desteklerle meyve alanlarında artış dikkati çekmektedir. Örneğin TÜİK verilerine göre TRB2 Bölgesinde 2009 yılında meyve alanları 2005 yılına göre %39 oranında artmıştır. İller itibariyle incelendiğinde en yüksek artış %174 ile Hakkâri ilinde gerçekleşmiştir. Bunu sırasıyla Muş (%73), Van (%13) ve Bitlis (%6) izlemiştir. Van ili en fazla meyve alanına sahip il olup bunu Hakkâri, Muş ve Bitlis izlemektedir. Van’ın Merkez, Erciş ve Edremit ilçeleri, Muş’un Merkez, Hakkâri’nin Yüksekova ve Şemdinli ile Bitlis’in Mutki ilçeleri meyve alanları açısından ilk sıradadır.

1.2. GİRDİ KULLANIMI

Aşağıda yer alan tabloda görüleceği üzere bölgede kimyevi gübre tüketimi Türkiye gübre tüketiminin %1’inden az bir pay almaktadır. Birim alana gübre kullanımı ise Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir.

Tablo 5: TRB2 Bölgesi Tarımsal İlaç Kullanımı (ton) Azotlu

%21 N

P2O5 Fosforlu

%17

Potaslı %50 K2O

Toplam Eşdeğerli

Birim alana gübre kullanımı (kg/da)

Bitlis 12.200 6.635 348 19.182 14,22

Hakkâri 549 0 0 549 0,89

Muş 19.190 17.210 445 36.845 10,77

Van 9.800 3.606 109 13.514 3,74

TRB2 Bölgesi 41.739 27.451 902 70.090 7,78

Türkiye 6.730.852 3.416.978 130.901 10.278.372 39,51

TRB2 Bölgesi (%)

0,62 0,80 0,69 0,68

Kaynak: (Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, 2009) Bölgede tarımsal ilaç kullanımı Türkiye gübre tüketiminin %0,40’ını oluşturmaktadır. Birim alana ilaç kullanımı ise Türkiye ortalamasının altındadır.

Tablo 6: TRB2 Bölgesi Tarımsal İlaç Kullanımı (kg/lt)

Tarımsal İlaç Kullanımı (kg/lt) Birim Alana İlaç Kullanımı (kg, lt/ha)

Bitlis 23.376 0,17

Hakkâri 15.277 0,25

Muş 58.185 0,17

Van 52.515 0,15

TRB2 Bölgesi 149.353 0,17

Türkiye 37.183.337 1,43

TRB2 Bölgesi (%) 0,40

Kaynak: (Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, 2009)

(6)

6

Bölgede en fazla Bitlis ilinde tarımsal kredi kullanılmakta olup, bölgenin Türkiye’de Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından verilen toplam tarımsal krediler içinden aldığı pay %0,23’dür.

Tablo 7: TRB2 Bölgesi Tarımsal Kredi Kullanımı (TL)

Tarımsal Kredi Kullanımı (TL) %

Bitlis 2.971.410 75,96

Hakkâri - -

Muş 633.184 16,18

Van 307.447 7,86

TRB2 Bölgesi 3.912.041 100,00

Türkiye 1.700.000.000

TRB2 Bölgesi (%) 0,23

Kaynak: (Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, 2009) Bu veriler ışığında Bölgede girdi kullanım düzeyinin çok düşük olduğu söylenebilir. Bölgede girdi kullanmanın Türkiye ortalamasının aşağıda olmasının nedenleri arasında bölge üreticisinin sermaye azlığı, bilinç eksikliği ve bölgedeki işletmelerin çoğunluğunun küçük aile işletmesi niteliğinde olması ve bu tarımsal işletmelerin profesyonelce düşünmeme mantığı gibi nedenler sayılabilir. Özellikle bölgedeki tarımsal ilaç ve gübre kullanımının düşük olması bölge toprağının çok fazla kirlenmediği ve bu sebeple bölgenin organik tarım açısından avantajlı olduğu söylenebilir.

Tablo 8: TRB2 Bölgesi Tarımsal Alet ve Makine Varlığı (2009)³

Traktör Biçerdöver Diğer Alet ve Makineler Toplam

TÜRKİYE 1.073.538 13.360 8.252.926 84.262.120

TRB2 BÖLGESİ 13.130 1 108.261 121.393

BİTLİS Merkez 46 0 1.166 1.212

Adilcevaz 383 1 2.840 3.224

Ahlat 505 0 3.638 4.143

Güroymak 320 0 1.559 1.879

Hizan 20 0 3.100 3.120

Mutki 100 0 2.850 2.950

Tatvan 135 0 1.041 1.176

İl Toplamı 1.509 1 16.194 17.704

HAKKÂRİ Merkez 93 0 1.702 1.795

Çukurca 9 0 760 769

Şemdinli 28 0 259 287

Yüksekova 555 0 5.622 6.177

İl Toplamı 685 0 8.343 9.028

MUŞ Merkez 2.314 0 12.968 15.282

Bulanık 2.304 0 17.295 19.599

Hasköy 185 0 1.479 1.664

Korkut 430 0 2.663 3.093

Malazgirt 1.530 0 26.788 28.318

Varto 160 0 463 623

İl Toplamı 6.923 0 61.656 68.579

VAN Merkez 691 0 5.227 5.918

Bahçesaray 11 0 153 164

Başkale 220 0 810 1.030

Çaldıran 469 0 1.550 2.019

Çatak 42 0 159 201

Edremit 133 0 806 939

Erciş 815 0 4.262 5077

(7)

7

Gevaş 86 0 415 501

Gürpınar 354 0 2.866 3220

Muradiye 649 0 3.480 4129

Özalp 440 0 1.930 2370

Saray 103 0 411 514

İl Toplamı 4.013 0 22.069 26.082

Kaynak: (TÜİK, 2009b) Bölgenin tarımsal alet ve makine varlığı incelendiğinde 2009 yılı itibariyle 13.130 adet traktör bulunduğu, bunun büyük kısmının Muş ve Van illerinde olduğu, ilçeler değerlendirildiğinde Muş’un Bulanık, Merkez ve Malazgirt ilçelerinin en fazla traktöre sahip olduğu görülmektedir. Diğer tarımsal alet ve ekipmanlara baktığımızda Muş ili öne çıkmaktadır. Muş ili toplam tarımsal alet ve ekipmanların %57’sine sahiptir. Bunun nedeni Muş ilinin uygun topoğrafik alana sahip olması, özellikle Malazgirt ilçesinde çok sayıda firmanın tarımsal alet ve ekipmanları üretiyor olması ve son yıllarda Tarım ve Köyişleri Bakanlığının verdiği desteklerle açıklanabilinir. Bölgede sadece bir adet biçerdöver olup Bitlis’in Adilcevaz ilçesinde bulunmaktadır.

Bu veriler ışığında bölgenin tarımsal alet ve makineleri açısından diğer bölgelere göre geri durumda olduğu görülmektedir. Bunun en büyük nedeni bölgenin önemli oranda yerinin topografik açıdan makine kullanımına uygun olmamasıdır. Diğer nedenler arasında ise sermaye eksikliği, girdi kullanım seviyesinin düşük olması, entansif tarımın yapılmaması sayılabilir.

1.3. Örgütlenme

TRB2 Bölgesinde 16 adet tarım kredi kooperatifi, 257 adet tarımsal kalkınma kooperatifi, 10 adet Sulama kooperatifi, 12 adet Su ürünleri kooperatifi ve 2 adet pancar ekicileri kooperatifi olmak üzere toplam 256 adet tarımsal kooperatif bulunmaktadır. Türkiye genelindeki kooperatiflerin toplamı içinde TRB2 Bölgesinin payı düşük düzeydedir.

Tablo 9: TRB2 Bölgesinde Bulunan Tarımsal Kooperatifler ve Üye Sayıları ⁴

Tarım Kredi

Kooperatifi

Tarımsal Kalkınma Kooperatifi

Sulama Kooperatifi Su Ürünleri Kooperatifi

Pancar Ekicileri Kooperatifi

Koop.

Sayısı Ortak Sayısı Koop . Sayısı

Ortak Sayısı Koop . Sayısı

Ortak Sayısı

Bitlis 7 5760 62 1.005 0 0 3 235 0 0

Hakkâri 0 0 22 1.200 0 0 0 0 0 0

Muş 1 1806 38 1.607 1 83 1 46 1 55.274

Van 8 4171 135 5.000 9 335 8 445 1 37.385

TRB2 Bölgesi

16 11737 257 8.812 10 418 12 726 2 92.659

Türkiye 2.076 1.500.000 6.060 712.201 2.280 267.146 432 23.203 31 1.624.211

% 0,77 0,78 4,25 1,24 0,44 0,16 2,78 3,13 6,45 5,7

TRB2 Bölgesinde toplam 14 adet üretici birliği bulunmaktadır. Tüm illerde arı yetiştiricileri birliği bulunmaktadır.

Bitlis, Muş, Van illerinde damızlık sığır yetiştiricileri birliği, damızlık koyun keçi yetiştiricileri birliği ve pankobirlik bulunmaktadır. Hakkâri’de ise büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığının yüksek düzeyde olmasına karşın, yalnızca arı yetiştiriciliği birliği bulunmaktadır.

4Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van Tarım İl Müdürlükleri ile yapılan görüşmeler ve www.tugem.gov.tr web adresinden alınan bilgilerle DAKA tarafından derlenmiştir.

(8)

8 Tablo 10: TRB2 Bölgesinde Bulunan Üretici Birlikleri⁵

Damızlık Sığır Yetiş.

Birliği

Arı Yetiştiricileri

Birliği

Koyun Keçi Yetiştiricileri

Birliği

Pankobirlik Süt üreticiler

Birliği İç su Yetiştiricileri Üretici Birliği

Toplam

Bitlis 1 1 1 3

Hakkâri 1 1

Muş 1 1 1 1 1 5

Van 1 1 1 1 1 5

TRB2 Bölgesi 3 4 3 2 1 1 14

1.4. BİTKİSEL ÜRETİM

TRB-2 Bölgesi’nde, topografya ve iklim koşulları bakımından kısıtlılıklar nedeniyle, bitkisel üretim deseninde çok fazla çeşitlilik görülmemektedir. Bitkisel üretim alanları bakımından bölgenin büyük bölümünü (%96) tarla arazisi oluşturmaktadır. Meyve bahçelerinin toplam tarım alanı içindeki oranı %1,47, sebze bahçesinin ise

%0,93’dür.Bitkisel ürün deseninde ekilen alana bakıldığında tahıl ürünleri ön plana çıkmaktadır. Fakat üretilen ürün miktarına baktığımızda yem bitkileri bölgede öne çıkmaktadır. Bitkisel üretimin ekonomiye katkısına baktığımızda TRB-2 bölgesinin bitkisel üretim değeri %45 ortalamaya sahip iken Türkiye ortalaması %73 tür. Bu verilerde ortaya çıkarıyor ki bölgenin kısıtlıkları nedeniyle bitkisel üretimin ekonomiye katkısı istenen seviyede değildir.

1.4.1. Tarla Ürünleri

TRB2 Bölgesinde üretim deseni incelendiğinde, ekim alanları itibariyle tarla ürünleri içinde en fazla payı % 55,85 ile tahıllar almaktadır. Bunu yem bitkileri (%39,72), endüstri bitkileri (%2,62), baklagiller (%1,06), yumru bitkiler (%0,59) ve yağlı tohumlar (%0,16) izlemektedir.

Şekil 1: TRB2 Bölgesi Tarla Ürünlerinin Aldığı Paylar (%)

Kaynak: (Orta Doğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, 2007) Bölgede tahıllardan buğday, endüstri bitkilerinden şekerpancarı, yumru bitkilerden patates ve yem bitkileri (yonca ve korunga) en fazla üretimi yapılan faaliyetlerdir.

5Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van Tarım İl Müdürlükleri ile yapılan görüşmelerle ve yazışmalarla derlenen bilgilerle DAKA tarafından hazırlanmıştır.

0% 1% 3%

40%

0%

56%

Yumru Bitkiler Baklagiller

Endüstriyel Bitkiler Yem Bitkileri Yağlı Tohumlar Tahıllar

(9)

9 Tablo 11: TRB2 Tarla Bitkileri Üretimi (2009) ton⁶

Baklagiller Endüstriyel Bitkiler

Tahıllar Yağlı Tohumlar

Yem Bitkileri

Yumru Bitkiler

Toplam TÜRKİYE 1.237.240 19.989.268 33.577.151 2.396.044 20.558.634 6.503.783 84.262.120

TRB2 BÖLGESİ 7.940 413.522 409.746 1.003 1.630.093 82.888 2.545.192

BİTLİS Merkez 422 848 540 0 2.658 2.275 6.743

Adilcevaz 405 780 24.542 0 13.300 1.500 40.527

Ahlat 171 76.820 27.970 0 82.325 53.550 240.836

Güroymak 0 8842 1.520 0 12.710 3.600 26.672

Hizan 14 235 89 0 600 48 986

Mutki 4 22 1.848 0 39.900 388 42.162

Tatvan 378 6.016 5.830 0 24.126 5.000 41.350

İl Toplamı 1.394 93.563 62.339 0 175.619 66.361 399.276

HAKKÂRİ Merkez 88 4 5.637 1 42.505 1.965 50.200

Çukurca 45 3 1.185 77 3.388 152 4.850

Şemdinli 259 90 2.936 12 48.325 345 51.967

Yüksekova 135 0 10.895 4 58.395 429 69.858

İl Toplamı 527 97 20.653 94 152.613 2.891 176.875

MUŞ Merkez 2.720 10.3854 59.493 395 131.600 611 298.673

Bulanık 829 82.570 54.512 416 227.900 750 366.977

Hasköy 54 22.297 3.869 0 32.047 0 58.267

Korkut 1.938 22.963 10.471 0 14.520 75 49.967

Malazgirt 152 46.077 49.940 98 97.538 0 193.805

Varto 38 0 5.480 0 35.250 0 40.768

İl Toplamı 5.731 277.761 183.765 909 538.855 1.436 1.008.457

VAN Merkez 270 711 34.858 0 120.353 1430 157.622

Bahçesaray 0 0 2.490 0 16.380 0 18.870

Başkale 10 0 4938 0 181.600 145 186.693

Çaldıran 0 85 14.177 0 28.743 0 43.005

Çatak 0 0 1.095 0 35.240 0 36.335

Edremit 0 1.803 10.015 0 4.023 0 15.841

Erciş 138 10.654 12.752 0 45.660 6.612 75.816

Gevaş 5 22.905 1.106 0 3.077 75 27.168

Gürpınar 14 1.424 24.448 0 256.042 39 281.967

Muradiye 0 4.449 4.779 0 26.050 91 35.369

Özalp 0 138 24.084 0 5.390 0 29.612

Saray 0 0 8.267 0 39.450 0 47.717

İl Toplamı 437 42.169 143.009 0 762.008 8.392 956.015

Kaynak: (TÜİK, 2009a) Üretim miktarı açısından incelendiğinde, en fazla üretim yem bitkilerinden elde edilmektedir. Bunu sırasıyla endüstri bitkileri, tahıllar, yumru bitkiler, baklagiller ve yağlı tohumlar izlemektedir. Baklagiller, Endüstri bitkileri, Tahıllar, Yağlı tohumlar en fazla Muş’ta, Yem Bitkileri Van, Yumru bitkiler Bitlis’te üretilmektedir.

(10)

10

Tablo 12:TRB2 Bölgesi Buğday Ekim Alanı, Üretim, Verim (2009)⁷

Ekilen Tarla Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da)

TÜRKİYE 81.000.000 20.600.000 258

TRB2 BÖLGESİ 2.536.609 332.866 133

BİTLİS Merkez 4.958 485 98

Adilcevaz 194.787 24.514 126

Ahlat 193.901 27.114 140

Güroymak 9.297 1.300 140

Hizan 1.014 89 90

Mutki 3.099 390 126

Tatvan 39.843 5.293 133

İl Toplamı 446.899 59.185 132

HAKKÂRİ Merkez 30.989 4.983 161

Çukurca 3.550 546 154

Şemdinli 20.807 2.619 126

Yüksekova 70.831 10.895 154

İl Toplamı 126.177 19.043 150

MUŞ Merkez 473.686 52.990 112

Bulanık 261.191 36.523 140

Hasköy 22.135 3.869 175

Korkut 79.685 10.028 126

Malazgirt 281.555 31.497 112

Varto 46.483 4.875 105

İl Toplamı 1.164.735 139.782 120

VAN Merkez 155.402 22.601 152

Bahçesaray 16.245 2.246 145

Başkale 40.697 4.779 119

Çaldıran 88.055 14.123 160

Çatak 5.900 1.095 201

Edremit 57.383 9.874 175

Erciş 74.016 11.238 153

Gevaş 6.605 922 140

Gürpınar 159.666 18.858 134

Muradiye 7.902 1.500 190

Özalp 128.159 19.402 152

Saray 58.768 8.218 140

İl Toplamı 798.798 114.856 144

Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 bölgesinde yaklaşık 2,5 milyon dekar alanda 333 bin ton buğday üretilmekte olup dekara verimi 133 kg’dır. Bu değer Türkiye ortalaması olan 258 kg’dan oldukça düşüktür.

(11)

11 Şekil 2: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Buğday Üretimi⁸

TRB2 Bölgesi’nde en fazla buğday üretimi Muş ilinde, ilçeler itibariyle ise Muş-Merkez ilçesini sırasıyla Bulanık, Malazgirt, Ahlat, Adilcevaz, Van Merkez, Özalp ve Gürpınar izlemektedir.

8 Bu şekil TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır.

(12)

12

Tablo 13: TRB2 Bölgesi Şekerpancarı Ekim Alanı, Üretim, Verim (2009)⁹

Ekilen Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da)

TÜRKİYE 3.244.428 17.274.674 5.332

TRB2 BÖLGESİ 120.482 411.895 3.455

BİTLİS Adilcevaz 346 780 3.108

Ahlat 25.024 76.820 3.142

Güroymak 2.435 8.842 3.488

Tatvan 1.961 6.016 3.432

İl Toplamı 29.766 92.458 3.106

HAKKÂRİ Merkez 0 0 0

İl Toplamı 0 0 0

MUŞ Merkez 26.650 103.411 3.880

Bulanık 25.650 82.570 3.219

Hasköy 6.038 22.297 3.693

Korkut 6.577 22.963 3.491

Malazgirt 13.100 46.077 3.517

İl Toplamı 78.015 277.318 3.555

VAN Merkez 331 711 2.148

Çaldıran 111 85 835

Edremit 593 1.803 3.255

Erciş 3.257 10.604 3.508

Gevaş 5.776 22.905 4.000

Gürpınar 1.123 1.424 1.342

Muradiye 1.183 4.449 3.819

Özalp 238 138 580

İl Toplamı 12.612 42.119 3.340

Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi’nde yaklaşık 120 bin dekar alanda 412 bin ton şekerpancarı üretilmekte olup dekara verimi 3,5 ton’dur. Bölgede yer alan illerden Hakkâri’de şekerpancarı yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Şekerpancarının yoğun olarak yetiştirildiği il Muş, ilçelerden Muş Merkez, Bulanık, Ahlat, Gevaş, Malazgirt, Korkut ve Hasköy ilçeleridir.

(13)

13 Şekil 3: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Şekerpancarı Üretimi¹⁰

Bölgede Muş merkez ve Van Erciş ilçesinde olmak üzere iki adet şeker fabrikası ile hem bölge çiftçisine hem de bölge nüfusuna istihdam yaratılmaktadır. Ayrıca bölgedeki çiftçiler şeker fabrikasında işlenen şeker pancarından atık kalan şekerpancarı posası ve melası hayvan besi rasyonlarında kullanarak hem hayvansal ürün verimini artırarak hem de ucuz yem girdisi sağlayarak fayda kazanmaktadırlar. Şekerpancarı verim açısından bölge diğer bölgelerden daha düşük orana sahiptir. Buğday üretiminde bahsedildiği gibi verimliliği artırıcı önlemler şekerpancarında da alınmalıdır.

10 Bu şekil TÜİK web sitesinden temin edilen çeşitli veriler kullanılarak DAKA tarafından hazırlanmıştır.

(14)

14 Tablo 14: TRB2 Bölgesi Patates Ekim Alanı, Üretim, Verim¹¹

YIL 2007 2008 2009

BÖLGE Ekilen tarla alanı (da) Üretim

(ton)

Verim (kg/da)

Ekilen tarla alanı (da) Üretim (ton)

TÜRKİYE 1.525.975 4.227.726 2.772 1.478.883 4.196.522 2.839 1.428.738 4.397.711 3.082

TRB2 Bölgesi 44.000 103.282 2.369 44.398 102.218 2.320 29.372 76.986 2.655

BİTLİS Merkez 500 1.250 2.500 500 1.250 2.500 500 1.250 2.500

Adilcevaz 600 1.500 2.500 600 1.500 2.500 600 1.500 2.500

Ahlat 16.700 54.255 3.250 17.000 53.500 3.150 18.000 55.900 3.105

Güroymak 600 1.800 3.000 600 1.800 3.000 600 1.800 3.000

Hizan 50 40 800 50 40 800 50 40 800

Mutki 200 230 1.150 250 288 1.152 250 288 1.152

Tatvan 2.000 4.000 2.000 2.500 5.000 2.000 2.500 5.000 2.000

İl Toplamı 20.650 63.075 21.500 63.378 22.500 65.778

HAKKÂRİ Merkez 700 1.680 2.400 580 1.305 2.250 540 1.080 2.000

Çukurca 20 50 2.500 6.043 15 33 17 32 1.882

Şemdinli 150 345 2.300 150 345 2.300 150 345 2.300

İl Toplamı 870 2.075 6.773 1.665 707 1.457

MUŞ Merkez 40 100 2.500 55 104 2.000 300 600 2.000

Bulanık 125 438 3.504 135 473 3.504 200 750 3.750

Varto 45 63 1.400 47 66 1.396 0 0 0

İl Toplamı 210 601 237 643 500 1.350

VAN Merkez 1.700 2.564 1.540 1.400 1.485 1.100 1.400 1.430 1.100

Başkale 130 158 1.317 120 145 1.318 120 145 1.318

Çaldıran 0 0 0 30 37 1.213 0 0 0

Çatak 120 123 1.118 120 118 1.123 0 0 0

Erciş 20.000 34.363 1.740 20.000 34.363 1.740 4.000 6.612 1.740

Gevaş 200 270 1.500 125 180 1.500 55 75 1.500

(15)

15

Gürpınar 40 41 1.171 40 39 1.114 40 39 1.114

Muradiye 80 90 1.200 80 94 1.205 81 91 1.123

İl Toplamı 22.270 37.609 21.915 36.461 5.696 8.392

Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 Bölgesi’nde yaklaşık 29 bin dekar alanda 77 bin ton patates üretilmekte olup dekara verimi 2,7 ton’dur. Bölgedeki patates üretiminin yaklaşık %77’sini Bitlis’in Ahlat ilçesi oluşturmaktadır. Ahlat ilçesi verim bakımından Türkiye ortalamasından daha yüksek orana sahiptir. Bu nedenle Ahlat ilçesi Türkiye’de patates yetiştirilen bazı bölgelerle kıyaslandığında karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir.

(16)

16 Şekil 4: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Patates Üretimi

Şekil 5: Düzey 2 Bölgeleri Patates Verimi (2009)

İlçelerin verimi Türkiye ortalamasıyla karşılaştırıldığında ise Ahlat ilçesinin Türkiye ortalamasından daha yüksek verime sahip olduğu Şekil 6’da görülmektedir.

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500

TR71 TR62 TR31 TR33 TR72 TR42 TR52 TRC1 TR61 TR63 TRB2 TR41 TR32 TRC2 TR22 TR83 TR21 TR51 TRB1 TR82 TR81 TR90 TRA2 TRA1 TR10 TRC3

Düzey 2 Bölgeleri Patates Verimi (kg/da)

(17)

17

Şekil 6: TRB2 Bölgesi ilçelere Göre Patates Verimi Karşılaştırması

Ahlat’ta son 2 yıldır yemeklik patatesin yanında sertifikalı patates üretimi de yapılmakta olup bu üretim ilçe tohum ihtiyacının %80’ni karşılamaktadır. Ayrıca önemli patates üretim yerleri olan Niğde, Nevşehir gibi illerde son yıllarda görülen patates hastalıklarının yaygınlaşması Ahlat’ta üretilen patatesin değerinin daha da artırılabilmesi imkanı tanımaktadır. Pazar olarak Kars, Ardahan, Erzurum, Ağrı, Hakkâri, Van, Muş, Diyarbakır ve Batman gibi çevre il ve ilçelerine satış yapılmaktadır.

1.4.2. Meyvecilik

TRB2 bölgesinde tarım alanlarının %1,5’unda meyvecilik yapılmaktadır. Bölgedeki meyve üretimi Türkiye meyve üretimi içerisinde düşük düzeydedir. İllere göre meyve üretimi incelendiğinde en fazla meyve üretimi Hakkâri’de olup, bunu Van, Bitlis ve Muş izlemektedir.

Tablo 15: 2009 Yılı TRB2 Bölgesi Meyve Üretimi (ton)

Yumuşak

Çekirdekliler

Taş Çekirdekliler

Üzüm ve Üzümsüzler

Sert Kabuklular

Toplam

TÜRKİYE 3.280.082 2.117.933 5.310.651 - 10.708.666

TRB2 BÖLGESİ 28.829 8.880 9.430 23.199 70.338

BİTLİS Merkez 1.527 216 110 169 2.022

Adilcevaz 282 692 25 325 1.324

Ahlat 882 407 0 294 1.583

Güroymak 83 2 0 16 101

Hizan 188 25 1.126 394 1.733

Mutki 4.310 1740 0 3.015 9.065

Tatvan 655 45 0 66 766

İl Toplamı 7.927 3.127 1.261 4.279 16.594

HAKKÂRİ Merkez 2.224 1.558 244 2.407 6.433

Çukurca 786 459 691 1.524 3.460

Şemdinli 2.731 247 5.154 1.023 9.155

Yüksekova 6.471 1.814 97 8.615 16.997

İl Toplamı 12.212 4.078 6.186 13.569 36.045

MUŞ Merkez 516 43 1.928 233 2.720

Bulanık 0 0 0 0 0

Hasköy 8 3 3 0 14

Korkut 0 0 0 0 0

Malazgirt 6 4 0 0 10

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500

Türkiye TRB2 Ahlat Erciş

kg/da

2007-2008-2009 (kg/da)

Verim (kg/da)

(18)

18

Varto 251 50 0 70 371

İl Toplamı 781 100 1.931 303 3.115

VAN Merkez 2.711 365 25 375 3.476

Bahçesaray 108 15 0 1.238 1.361

Başkale 18 0 0 0 18

Çaldıran 5 2 0 2 9

Çatak 25 0 0 1.902 1.927

Edremit 1.938 501 0 261 2.700

Erciş 1.500 401 3 443 2.347

Gevaş 254 76 0 747 1077

Gürpınar 207 114 0 8 329

Muradiye 1.137 108 0 72 1.317

Özalp 4 0 24 0 28

Saray 2 0 0 0 2

İl Toplamı 7.909 1.582 52 5.048 14.591

Kaynak: (TÜİK, 2009a) Bölgede Grupsal olarak meyve üretimine baktığımızda; yumuşak çekirdekli meyvelerde Yüksekova ve Mutki ilçeleri, taş çekirdekli meyvelerde Hakkâri Merkez, Yüksekova ve Mutki, Üzümsü meyvelerde Şemdinli, Muş Merkez ve Hizan ilçeleri Öne çıkmaktadır. Bölgede sert kabuklu meyve üretiminin %98,2’si ceviz üretimidir.

Ceviz üretimi ile ilgili veriler aşağıda ayrıntılı olarak sunulmuştur.

Aşağıdaki şekilde de görüleceği üzere Hakkâri ili meyve üretiminde de TRB2 illeri arasında öne çıkmaktadır.

Bölgedeki meyvenin yarısından fazlasını tek başına Hakkâri ili yetiştirmektedir.

Şekil 1: TRB2 Bölgesi İllere Göre Meyve Üretimi

Daha önce belirtildiği üzere Bölge’de meyve bahçesi alanları hızla gelişmektedir. Öyle ki TÜİK veri tabanın son beş yıllık tarımsal arazi kullanım varlığına baktığımızda Hakkâri’de son 5 yıl içinde meyve alanları %174, Muş’ta %73 oranında artış görülmüştür. Bölgede mikro klima alanlarının varlığı çeşitli meyvelerin üretilmesine olanak tanımaktadır. Bölgeye uygun meyve çeşitlerinin geliştirilmesi, var olan yerel çeşitlerin korunması, ulusal ve uluslararası pazara yönelik stratejiler belirlenmesi, organik üretime geçilmesi, meyve işleyen tesislerin

7.927

12212

781

7.909

3.127

4.078

100

1.582 1.261

6.186

1.931

52 4.279

13569

303

5048

0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000

Bitlis Hakkari Muş Van

YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİLER TAŞ ÇEKİRDEKLİLER ÜZÜM VE ÜZÜMSÜLER Sert Kabuklular

(19)

19

kurulması, depolama yatırımlarının yapılması, ikincil ürünlerle karma değerinin artırılması bölgenin tarımsal üretimi içinde meyve yetiştiriciliğinin kalkınmada dinamik olmasına neden olabilecektir. Meyve bahçesi tesisinde bodur ve spur çeşitler tercih edilmeli, damlama sulama sistemi kullanılmalıdır. Meyvecilikte sürdürülebilirlik ve yüksek verim alınmak isteniyorsa budama, sulama, uygun gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele zorunluluktur.

Türkiye’de meyvecilikte son yıllarda üzerinde durulan konulardan biri de ihracatta süreklilik sağlayabilmek için hasat periyodunun uzatılmasıdır. Bunun için elma, armut ve kiraz gibi çeşitlerin yetiştiriciliğini yüksek rakımlı alanlara kaydırmak hedeflenmektedir. TRB2 Bölgesi’nin yüksek rakımlı olması, uygun iklim, verimli topraklara sahip olması meyve yetiştiriciliği için avantajdır. Özellikle uygun kiraz çeşitlerinin bölgede yetiştirilmesi pazarlama açısından da bir sıkıntı yaratmayacaktır.

Tablo 16: TRB2 Bölgesi Ceviz Üretimi (ton)

2007 2008 2009

TÜRKİYE 184.251 170.897 168.355

TRB2 BÖLGESİ 25.085 23.158 22.761

BİTLİS Merkez 113 144 144

Adilcevaz 288 325 325

Ahlat 272 294 294

Güroymak 16 16 16

Hizan 674 674 85

Mutki 2.890 3.000 3.000

Tatvan 65 66 66

İl Toplamı 4.318 4.519 3.930

HAKKÂRİ Merkez 2.715 2.035 2.400

Çukurca 2.365 1.986 1.520

Şemdinli 1.223 1.223 1.023

Yüksekova 9.609 8.872 8.536

İl Toplamı 15.912 14.116 13.479

MUŞ Merkez 144 105 233

Varto 70 74 70

İl Toplamı 214 179 303

VAN Merkez 374 374 375

Bahçesaray 1.237 1.238 1.238

Başkale 25 26 -

Çaldıran 2 2 2

Çatak 1.511 1.211 1.901

Edremit 261 261 261

Erciş 443 443 443

Gevaş 736 736 747

Gürpınar 8 8 8

Muradiye 69 69 72

İl Toplamı 4.666 4.368 5.047

Kaynak: (TÜİK, 2009a) TRB2 bölgesi önemli bir ceviz üretim bölgesi olup Türkiye’de toplam ceviz üretiminin yaklaşık %14’ünü karşılamaktadır. Bölgede yer alan bazı il ve ilçeler ceviz üretiminde ön plana çıkmaktadır. Nitekim en yüksek ceviz üretimi Hakkâri ilinde gerçekleşmekte olup, bu ilin ceviz üretimi bölgedeki toplam ceviz üretiminin yarısından fazladır. İlçeler düzeyinde ise en yüksek ceviz üretimi sırasıyla Hakkâri ilinin Yüksekova ilçesi ile Bitlis ilinin Mutki ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Bölgede üretilen toplam 22,7 ton cevizin %38’i Hakkâri’nin Yüksekova ilçesinde yetiştirilmektedir. Hakkâri ilindeki ceviz ağaçları doğal yollarla çoğalmış ve genotipleri açılım göstermiş çöğürlerden meydana gelmektedir. Üretimi gerçekleştirilen meyvelerde bugün kabuk kalınlığı, meyve iç oranı, iç verimi, yağlılık oranı, büzüşme oranı, iç çürüme oranı ve iç rengi gibi temel kalite özelliklerinde bir standardizasyon bulunmamaktadır. Kalite özelliklerinde standardizasyonun bulunmamasından dolayı üretilen cevizler sanayi tesislerinde işlenememekte, daha çok iç piyasada çok düşük değerlerle

(20)

20

pazarlanmasına neden olmaktadır. Meyveler toplu pazarlama kuruluşları ve ihracata uygun olmadığından ildeki ceviz potansiyeli üreticilere yüksek gelir sağlayamamaktadır.

Bununla birlikte bu bölgede ceviz üretimi bakımından üzerinde durulması gereken diğer önemli bir ilçe Bitlis’inin Adilcevaz ilçesidir. Bu ilçenin ceviz üretim miktarı düşük olmasına karşın üretilen cevizler kalite bakımından bölgede daha yüksek düzeyde tercih edilmektedir. Zaten “Adilcevaz” Cevizler vadisi anlamına gelmektedir. 1315 tarihli Van Salnamesinde (Yıllığında), Adilcevaz’ın baştan başa ceviz ağaçlarıyla dolu olup, adeta bir ormanı andıran bir bölge olduğu geçmişte, "Cevizler Vadisi" anlamına gelen "Vad-il Cavz" isminin verildiğinden bahsedilmektedir. Yörede uzun yıllardır geleneksel olarak yapılan ceviz yetiştiriciliği sadece bu tarihi geçmişi ile bile cevizin bu bölgede korunmasını, tanıtılmasını gerektirir.

Şekil 8: TRB2 Bölgesi ilçelere göre Ceviz üretimi

İlçelere göre ceviz üretimi incelendiğinde en fazla üretimin Hakkâri-Yüksekova’da olduğu görülmektedir.

Tablo 17: 2009 Yılı Ceviz Üretimi (ISIC Rev3 Sınıflamasına göre) Düzey II

Kod

Düzey II Adı Üretim(ton) Ağaç başına ortalama verim(kg)

TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri 22.761 50

TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 13.737 47

TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin 12.101 31

TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 11.540 26

TR32 Aydın, Denizli, Muğla 10.695 32

TR61 Antalya, Isparta, Burdur 10.115 45

TR52 Konya, Karaman 9.433 35

TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 9.226 31

TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 8.650 32

TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 8.298 31

TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 7.500 33

(21)

21

TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir 7.450 49

TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop 7.294 28

TR62 Adana, Mersin 6.127 36

TR81 Zonguldak 5.529 22

TR22 Balıkesir, Çanakkale 4.888 35

TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt 4.663 31

TR31 İzmir 3.400 29

TR51 Ankara 2.820 36

TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 2.433 32

TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis 2.422 32

TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 2.316 29

TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 2.219 21

TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 1.431 25

TR10 İstanbul 497 21

TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 151 62

Kaynak: (TÜİK, 2009a) Düzey 2 Bölgeleri Ceviz üretimi ve ağaç başına ortalama verim bakımından kıyaslandığında TRB2 Bölgesi göreceli üstünlüğe sahiptir. Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere ceviz bölge için stratejik bir öneme sahiptir.

Bu amaçla cevizde kalite ve standardizasyonun yakalanması için çalışmalar yapılması ve işlenmiş ürün olarak pazarlanması bölge kalkınmasına katkı sağlayacaktır.

Şekil 9: Düzey2 Bölgeleri Ceviz Üretimi

1.4.3. Sebzecilik

TRB2 Bölgesinde tarım alanlarının ‰ 0,9’unda sebze üretimi yapılmaktadır. Bölgede 2009 yılı itibariyle toplam 170.484 ton sebze üretilmiş olup, bunun büyük kısmı domates, kavun, karpuz gibi meyvesi yenen sebzelerdir.

0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000

TRB2 TR63 TR90 TR83 TR32 TR61 TR52 TRB1 TR33 TR42 TR41 TR71 TR82 TR62 TR81 TR22 TRA1 TR31 TR51 TR72 TRC1 TRC2 TR21 TRC3 TR10 TRA2

TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ TARIM SEKTÖRÜ