Bölgedeki Anlaşmazlıkların Türkiye’nin Güvenliğine Etkiler

Sovyetler Birliği’nin dağılması sonucu oluşan jeopolitik boşlukla birlikte Orta Asya ve Kafkasya’da çok boyutlu bir güvenlik sorunu ile karşılaşılmıştır. Soğuk Savaş döneminin bölgesel çatışmaları önleme mekanizmalarının da eski sistemle birlikte ortadan kalkması, bağımsızlıklarını yeni kazanan devletlerin iç yapılanmalarındaki istikrarsızlık ve aralarındaki gerilimler Türkiye’nin de yer aldığı Avrasya coğrafyasında geniş çaplı iç savaş ve devletlerarası çatışma riskini artırmıştır. 159

Bu sorunların temelinde, etnik milliyetçiliğin yoğunluğu, gelişigüzel çizilmiş ya da henüz ayrılmamış devlet sınırları ve ulus-devlet sayısının çokluğu, bölge halkları arasında Sovyet döneminden kalma acı tarihi anılar ve düşmanlıklar, bölgedeki zayıf devletler ile güçlü devletler arasındaki güvenlik asimetrileri, yeni devletlerin yönetimlerinin güçsüzlüğü, demokratik geleneklerinin ve ulusal güvenlik planlamalarının oluşmaması, pazar ekonomisinin getirdiği sosyal ve ekonomik sancılar yer almaktadır.160

Bölgede Türkiye’nin güvenliğini etkileme potansiyeline sahip anlaşmazlıklar ve kriz alanları olarak, Rusya’nın Çeçenistan’a müdahelesi, RF-Gürcistan gerginliği, Gürcistan’ın Abhazya ve Güney Osetya’ya müdahalesi, Ermenistan ile Azerbaycan‘ın Karabağ sorunu ile ilgili olarak çatışma ihtimali, Türkiye-Ermenistan arasında gerginlik, enerji hatlarına yapılacak sabotajlar, kitle imha silahlarının kontrolsüzlüğü, ortaya çıkabilecek büyük göç olayları, organize suçların artması, radikal dinci, milliyetçi, etnik politikaların yayılması ve terörizm sayılabilir. 161

159 _{Mustafa AYDIN, “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, s. 369}

160 _{Robert M.CUTLER, “Kafkasya’daki Kriz Kaynakları ve Bölgeleri”, Türkiye, NATO ve AB}

Perspektifinden Kriz Bölgelerinin İncelenmesi ve Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri,

İkinci Uluslararası Sempozyum Bildirileri (İstanbul 27-28 Mayıs 2004), Ankara, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2004, s. 105

Gürcistan’da merkezi hükümet ile Acaristan, Abhazya ve Güney Osetya arasında ortaya çıkan ve gelecekte de gelişmesi pek muhtemel gerginliklerin, sıcak bir çatışmaya dönüşmesi ve Gürcistan’ın bir iç savaşa sürüklenmesi, Türkiye için çok önemli olan BTC boru hattının güvenliğini tehlikeye düşürecektir. Zira RF, bu özerk yapılanmaları, ABD destekli bir Gürcistan hükümetine karşı sigorta olarak korumaktadır. Ayrıca BTC boru hattı, Gürcistan’daki Ermeni nüfusun yoğun olarak yaşadığı bölgelerin başında gelen ve Gürcistan’dan kopuk bir izlenim veren Samtshe – Cevahati vilayetinden geçmektedir. Gürcistan’ın sınır koruma güçlerinden oluşan küçük bir birlik dışında 1991 yılından itibaren bu bölgeye Gürcistan ordusu girememektedir. Siyasi teşkilat olan Cavah Halk Hareketi ve Virk’in yaklaşık 10.000 aktif üyesi ve Cavahetya Ermenilerinin askeri örgütü olan Parvent’in silahlı üyeleri bölgeyi kontrol etmektedir. Yerel ve bölgesel basında Parvent’in silahlı üyelerinin Ahalkelek’te bulunan 62 nci Rus Askeri Üssü ile ortak askeri tatbikat yaptıkları ve Ermeni terorist grubu ASALA’nın Cavahetya’da yerleştiği konusunda haberler yayınlanmaktadır. Cavah Halk Hareketi liderleri defalarca Gürcistan Hükümetine müracaat ederek özerklik talep etmiştir. Gürcistan Ermenilerinin daha radikal olan kesimleri Virk örgütünde bir araya gelerek toplumsal, iktisadi ve siyasi alanda Ermenilerin haklarını savunmaktadır. Cevahati Ermenilerinin kurmuş olduğu Parvent’in silahlı birliği, bölgede bulunan 62 nci Rus Askeri Üssü tarafından silahlandırılmıştır. RF ve Gürcistan arasında imzalanmış anlaşmaya göre 62 nci Rus Askeri Üssünün boşaltılması sırasında üsse ait olan silahların birçoğu Ermenistan’a gönderilmiş veya Parvent’in grubuna verilmiştir. Gürcistan Hükümeti ise bölgenin askeri denetiminde yetersiz kalmıştır. Parvent’in silahlı grubu üyeleri ve birçok gönüllü Karabağ savaşına katılmıştır. Her ne kadar Cevahati’de faaliyet gösteren Ermeni örgütleri Cevahati’nin özerklik statüsünü sivil mücadele yolu ile kazanmak istediklerini beyan etseler de silahlı birliklerin kurulması bunun aksini göstermektedir. Gürcistan ordusunun Ermenistan’la sınır bölgelerinin kontrolünü sağlayamaması, Abhazya ve Güney Osetya sorununu bir çözüme kavuşturamaması Ermenileri cesaretlendirmektedir.

Gürcistan üzerinde kontrolünü kaybetmek istemeyen RF de Ermeni ayrılıkçıları desteklemektedir.162

Mart 2005 ortalarında Gürcistan’ın Ahalkelek bölgesindeki Rus üslerinden çıkarılan 16 adet 152 mm çaplı “Akasiya” marka topun, Ermenistan’ın Azerbaycan ile sınır Novemberyan bölgesine yerleştirildiği, Rus üssündeki Ermeni kökenli subayların bu operasyona aracılık yaptığı açıklanmıştır. Yeni getirilen topların BTC boru hattının geçtiği güzergah üzerinde Azerbaycan’ın Gazah ilçesinin hemen sınırına yerleştirilmiş olması, bu büyük proje açısından ciddi tehdit kaynağı teşkil etmektedir.163

Yakın tarihte Gürcistan’da yaşanan enerji krizi bölgedeki enerji hatlarının güvenliği sorununu göstermesi açısından önemlidir. 22 Ocak 2006’da Kuzey Kafkasya’da arka arkaya patlayan iki bomba, Gürcistan’da enerji krizine ve Rusya-Gürcistan ilişkilerinin gerilmesine neden olmuştur. RF’nin Güney Osetya bölgesinde Rusya’dan Gürcistan’a ve Ermenistan’a doğalgaz taşıyan boru hattı iki bombalı saldırı ile patlatılmıştır. Bu olaydan kısa bir süre sonra ise, Rusya’nın Karaçay-Çerkez bölgesinde Rusya- Gürcistan elektrik nakil hattı, yine bir bombalı saldırı ile kullanım dışı bırakılmıştır. Bu iki olay sonrası enerji alanında çok büyük ölçüde Rusya’ya bağımlı olan Gürcistan ciddi enerji sorunu yaşamaya başlamıştır.164

Kafkasya bölgesinde, Hazar Denizi’nin statüsü konusunda kıyıdaş ülkelerin anlaşamaması da bir güvenlik sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Hazar Denizi, İran İslam Cumhuriyeti ile SSCB’nin ortak denizi veya gölü durumunda idi. Rusça olarak deniz diye adlandırılan Hazar’ın, 1992’den sonra iki değil de, beş ülke (RF, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve İran) arasında paylaşılması sorunu ortaya

162 _{Hatem CABBARLI; “Ermenistan’ın Bölge Politikasında Gürcistan:Tarihi Süreçte Karşılıklı}

İlişkiler”, ASAM Ermeni Araştırmaları , Sayı 6, Yaz 2002, s. 158 - 181.

163 _{Araz ASLANLI, “Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattına Yönelik Muhtemel Tehditler ve}

Güvenlik Önlemleri”, TUSAM Kafkasya Araştırmaları Masası, 15.04.2005, http://www.tusam.net/degerlendirme.asp?id=173

164 _{Araz ASLANLI, “Gürcistan’da Enerji Krizi”, TUSAM Kafkasya Araştırmaları Masası,} 24.01.2006, http://www.tusam.net/degerlendirme.asp?id=310

çıkmıştır. Komşu ülkeler uluslararası hukuk açısından Hazar’ın göl mü, deniz mi olduğu meselesinde son on yılda bir uzlaşmaya varamamışlardır. Sınırları belirlenmeyen bir suda hak iddia etmek ise ciddi hukuki sorunlar doğurmuştur. Mesela Azerbaycan ile Türkmenistan Hazar denizinde petrol aramalarında birbirleriyle sürtüşmeye girmiştir. Hazar’ın statüsünün belirlenmemesi, Hazar altından petrol ve doğal gaz boru hatlarını geçirme konusunu da baltalamaktadır. Kazakistan, BTC boru hattına, Hazar’da döşenecek bir boru hattının ilavesi ile petrolünü Rusya’ya muhtaç olmadan dış ülkelere ihraç etme şansını yakalayabilecektir. Aynı şekilde halen doğal gazının büyük kısmını Rusya’ya veya onun vasıtasıyla Ukrayna’ya satmakla yetinen Türkmenistan da BTC hattına paralel döşenecek bir doğal gaz boru hattı ile aynı imkana kavuşabilecektir.. Hazar konusundaki çözümsüzlük Rusya ile İran’ın menfaatine gelmektedir. Böylece Rusya, gerek Azerbaycan, gerekse Kazakistan petrolünü kendi toprakları üzerinden Batı’ya sevk etme imkânını elinde tutmaktadır. İran ise, şayet ABD’nin bu konudaki ambargosundan kurtulursa, Türkmenistan doğal gazını dünya pazarlarına sevk edecek tek ülke konumuna gelme hesabını yapmaktadır.165

Bölgedeki diğer bir güvenlik sorunu, Sovyet Ordusundan kalma silah ve teçhizatın bölge ülkelerine çok dengesiz bir şekilde dağıtılması ile ortaya çıkmıştır. Bu silah, teçhizatın aslan payını RF almıştır. Toplam 12 bin stratejik füzenin 10 bin kadarı RF’de kalmış, diğerleri ise Ukrayna (1300), Kazakistan (1150) ve Beyaz Rusya (100) arasında paylaşılmıştır. Bu stratejik füzelerin çoğunu nükleer başlıklı füzeler teşkil etmektedir. Aynı dağılım savaş uçakları, helikopterler, tanklar, zırhlı araçlar vb. için de geçerlidir. Kısacası Türk Cumhuriyetleri kendi sınırlarını dahi koruyamayacak silahlı kuvvetlerle yetinmek zorunda kalmışlardır. Bu durum 7 milyondan fazla nüfusu bulunan Azerbaycan’ın 3,5 milyonluk Ermenistan karşısında Dağlık Karabağ Savaşı’nda mağlup olması ve topraklarının % 20’sinin işgal edilmesine neden olmuştur. Aynı şekilde Tacikistan’da patlak veren iç savaş sonrasında Afganistan sınırından Özbekistan ile Kırgızistan’a sızan aşırı dinci militanlar

165 _{Ersan BOCOTOĞLU, Orta Asya ve Kafkasya’daki Durum ve Avrupa Güvenliği,} Trabzon 1998, ss. 49-54.

ile mücadelede de Rus ordusunun yardımı gerekmiştir. Türk Cumhuriyetleri’ne daha büyük tehditler oluştuğu takdirde bu ülkeler RF’nin yardımına muhtaç olacaklardır. Diğer bir ifade ile bu ülkeler güvenlik konularında Rusya ile işbirliği yapmak zorundadırlar.166

B. TÜRKİYE’NİN BÖLGEDEKİ GİRİŞİMLERİ VE ÖNCÜLÜK ETTİĞİ