I. ANKARA’NIN TİCARİ VE İKTİSADİ YAPISI
Bir toplumu oluşturan unsurları açıklarken üzerinde durulması gereken hususlardan biride ekonomik faaliyetlerdir. Mana itibarı ile ekonomik faaliyet insanlar tarafından çeşitli tüketim mallarının üretilerek tüketiciyi dağıtılması hizmeti şeklinde tanımlanabilir.
Bir Đslam toplumu olarak Osmanlılarda ticarete değer veriyorlardı. Tüccarlar sosyal mertebede köylü esnaf hatta bir kısım askeri zümre mensubundan da üstün bir perestije sahiptiler . Ticaret küçümsenen değil bilakis istenilen , övülen ve korunan bir faaliyetti. 112
Bütün dünyada olduğu gibi Osmanlı’da da ekonomi ziraat ,sanayi ve ticaret olmak üzere üçe ayrılmıştır. Bu bilgiler ışığında elimizdeki belgelerden Osmanlının iktisadi yapısını inceleyelim.
A. Gayr-ı Menkul Alım - Satım Olayları
Đncelediğimiz Şer‛iyye sicilindeki alım-satımla alakalı belgelerde 36 adet ev, 14 adet bağ-bahçe , 3 değirmen , 1 adet ahır-samanlık, 2 adet dükkan satışı yer almaktadır. Ziyadesiyle yapılan satışlar ev, bağ , bahçe, tarla idi. Bununla alakalı olarak bazı örnekler verebiliriz.
25 Receb 1091 tarihli belgede Ankara’nın Debbağin Mahallesinde zımmilere ait bir ev satışından bahsedilmektedir. 113
112 Mehmed Genç “ Devlet ve Ekonomi ” Đstanbul 2000 s. 205 –206 113 Belge no: 11/ 3
3 Şaban 1091 tarihli belgede Ankara’da Konurca Mahallesinde bir ev satışından bahsedilmektedir. Aynı zamanda bu belgede 100 kuruş kıymetli 1 attın satışından da bahsedilmektedir. 114
7 Şaban 1091 tarihli belgede Ankara’da Mukaddim Mahallesinde vefat eden şahsın Balgat karyesindeki bağının satışından bahsedilmektedir. 115
2 Ramazan 1091 tarihli belgede Ankara’da Makremeci Mahallesinde bir ev satışından bahsedilmektedir. 116
9 Ramazan 1091 tarihli belgede Ankara’da Yakub Hırat Mahallesinde bir mülk satışından bahsedilmektedir. 117
12 Ramazan 1091 tarihli belgede Ankara’da Eber Deresinde 12 ırgatlık bir bağın satışından bahsedilmiştir. 118
Sadis Aşer 1091 tarihli belgede ölen kişinin borçlarının bağının satılarak ödenmesi konu edilmiştir. 119
Samin Aşer Ramazan 1091 tarihli belgede Ankara’da Đmaret mahallesinde bir ev satışından bahsedilmektedir. 120 114 Belge no: 14 / 2 115 Belge no: 15 / 1 116 Belge no: 24 /1 117 Belge no: 27 / 2 118 Belge no: 29 / 2 119 Belge no: 30 / 1
Ankara’da Şurba kazasına tabii Kayaviran isimli karyenin hudutlarındaki Đsa değirmeni , Bayındır isimli karye hudutlarındaki Haydar değirmeni ,Dodurga isimli karye hudutlarındaki Bali değirmeninin satışıyla alakalı belgedir. 121
Ankara’nın Keçeli Mahallesindeki 1 ahır ve 1 samanlık satışından bahsetmektedir. 122
Ankara’da Đmaret Mahallesindeki bir bakkal dükkanının borçtan dolayı satılmasından bahsedilmektedir. 123
Bu belgelerden de anlaşılacağı üzere 1091-1092 tarihli 61 numaralı Şer’iyye Sicilimizin belge adeti olarak en fazla yekününü 56 belge ile gayr-i menkul alım - satım olayları oluşturmaktadır. Bu alım - satımlar ya mirastan dolayı varislerin satış veya alışları nedeniyle , kimi alım - satımlar ise anlaşmazlıklardan dolayı , kimi alım- satımlarda alacak ve borç gibi sebeplerden olabildiği gibi , belgelerde normal olarak da yapılan alış-verişler de görülmektedir.
B. Alacak ve Borç Davaları
Elimizdeki defterde alacak ve borç davalarına ilişkin 25 adet belge bulunmaktadır.
Sabi Şevval 1091 tarihli belgede Yakub Ni‛al Mahallesinde David adlı zımmi Karagöz Veled-i Bahşi adlı zımmiyi iki sene ücretiyle çalıştırıp hizmet ettirmesine rağmen ücretini vermemesi üzerine açılan davadan bahsetmektedir. 124
121 Belge no: 90 /1 122 Belge no: 137 / 2 123 Belge no: 106 / 1 124 Belge no: 42 / 2
13 Şevval 1091 tarihli belgede Ankara’da Hacı Musa Mahallesinde El-hac Mehmed bin El-hac Receb nam kimse Yenice Mahallesinde oturan Şehroz Veled-i Ohan’a 55 adet elvan Antakya boğasını vermesine rağmen alacağını alamaması ile alakalı. 125
16 Şevval 1091 tarihli belgede Hacı Doğan Mahallesinde Veled-i Turis nam zımmi Kefere kethüdası olan Maydros’u alacağından dolayı şikayet etmesi anlatılmıştır.126
10 Zilkade 1091 tarihli belgede tüccar taifesinden olan Abbas Çelebi’nin Yenice Mahallesinde bulunan Şehroz isimli zımmiden 35 esedi kuruşunu istemesi davasıdır.127
Ankara’da Koyunoğlu Abraham adlı zımmi alacaklısının vefatı sebebiyle alacaklısının oğlu Serkis isimli zımmiden alacağını talep etmesinden bahsedilmektedir.128
125 Belge no: 47 / 2 126 Belge no: 51 / 3 127 Belge no: 77 / 1 128 Belge no: 86 / 1
C. Hibe
Đncelediğimiz Şer’iyye Sicilinde hibe ile alakalı 9 adet belge bulunmaktadır.
Örneğin Ankara’nın Hacı Bayram’ı Veli Mahallesinde oturan Fatma adlı kadın 4 ırgadlık bağını oğlu Hüseyin Çelebiye hibe etmesiyle alakalı belgedir. 128
Ankara’nın Konurca Mahallesinden Mehmed Beşe ibn-i Mehmed’in kendisine ait evini hanımı Fatıma’ya hibe etmesidir. 129
Ankara’nın Hacı Doğan Mahallesinden Ali bin Đsa’nın kendisine hibe olarak verilen malları talep etmesini anlatan belgedir. 130
Ankara’nın Hacı Doğan Mahallesinde miras sonucu kendi hakkına düşen 9 kuruş Belkıs isimli kadına hibesinden bahsedilmektedir. 131
Ankara’nın Dellal Karaca Mahallesinde yaşarken vefat eden Hacı Đsmail adlı şahsın mirasla intikal eden malını Mustafa adlı şahsa hibesinden bahsedilmektedir. 132
D. Anlaşmazlıklar ve Đhtilaflı Durumlar
61 numaralı Şer’iyye Sicilinde 5 tane ortaklar arası anlaşmazlıklarla alakalı belge, 2 tane arsa anlaşmazlığıyla alakalı belge , 8 tane genel manada mülk anlaşmazlığı ile alakalı olarak ; aynı dükkanın iki kişiye satılması , değirmen hissesi anlaşmazlığı , ahır hissesi anlaşmazlığı, çiftlik aletleri anlaşmazlığı , bağ anlaşmazlığı gibi davalar yer alırken , ayrıca 3 tane komşular arası anlaşmazlık ,2 tane çobanla mal sahibi arasındaki anlaşmazlık , 1 tane haksız yere işgal edilen yer anlaşmazlığı ,1 tane haksız yere alınan para ve eşyanın geri alınması ilgili anlaşmazlık , 1 tane sipahinin tımarı üzerine izinsiz bina yapmak ile alakalı anlaşmazlık gibi anlaşmazlık davaları yer almaktadır.
128 Belge no: 10 / 1 129 Belge no: 14 / 3 130 Belge no: 89 / 2 131 Belge no: 111 / 1 132 Belge no: 117 / 2
Ankara’nın Mihri Yar Mahallesinde komşu olan iki zımmiden Papas Pedros’un evi tarafından Serkis’in evinin oturumuna zarar vermesinden bahsedilmiştir. Bu belgede komşular arası anlaşmazlıkla alakalı belgedir. 133
Ankara’ da sakin bulunan Fırıncı Taifesinden Ali isimli şahsın kendisine ortak olan Mahmud isimli şahısdan davacı olup ortaklık kurmalarına rağmen sene sonunda yapılan hesap sonucunda kendilerine isabet eden zarardan ortağının hissesine düşeni kabul etmemesinden dolayı aralarında çıkan anlaşmazlıkla alakalı belgedir. 134
Ankara’da Ahi Mahallesinde Mehmed isimli şahsın Abdünnebi isimli şahsı dava edip Mehmed bin Osman adlı şahsın ikisine birden Helvacı dükkanını satmasından dolayı dükkan üzerinde hak sahibi olamadığı için ve dükkanı üzerine alamadığı için aralarındaki anlaşmazlıktan bahseden belgedir. 135
Ankara’nın Kasaba nahiyesine tabi Elvan adlı karyede sakin olan Üveys Ağa isimli şahsın Hüseyin ve Bayram isimli şahıslardan davacı olup babalarından almış olduğu çiftlik eşyasının kendisine teslim edilmesini istediği belgedir. 136
Ankara’nın Arz-ı Rum Mahallesinde sakin Mehmed isimli şahıs Medine isimli kadından davacı olup 9 ırgatlık bağın 3 ırgatlığının kendisine ait olduğunu söyleyip 1 senedir Medine tarafından zapt edildiğiyle alakalı belgedir. . 137
133 Belge no: 7 / 1 134 Belge no: 9 /3 135 Belge no:107 / 2 136 Belge no:132 /3 137 Belge no:137 / 3
Ankara’da sakin olan Đsak isimli yahudi Bayram isimli yahudiyi dava edip aralarında ortaklık bulunduğunu hesabın tamamının Bayramın zimmetinde bulunduğunun , hesap gördüklerinde hissesine düşen hakkını alamadığını ikrar ettiği ortaklar arasındaki anlaşmazlıkla alakalı belgedir. 138
Ankara’nın Dibek Mahallesinden Arton isimli şahsın kendisine ait eski evini yıkıp yeni ev yapacağı zaman komşuları tarafından engellenmesi üzerine keşif istemesiyle alakalı belgedir. 139
Bu belgelerden de anlaşılacağı üzere dönem itibariyle ortaya çıkan anlaşmazlıkların genellikle mülk anlaşmazlığı ve ortakların arasındaki ihtilaflardan kaynaklandığı görülürken , diğer konularla alakalı anlaşmazlıklar ise daha az yer tutmaktadır.
138 Belge no: 26 / 1 139 Belge no: 8 / 2
E. Ticaret ve Esnaf Grupları
Esnaf , yani meslek lonca örgütleri Osmanlı kentlerinde ekonomik yaşamın varlık nedenidir. Lonca sistemi arz ve talep kurallarının gereklerinin yerine getirilmesine çaba sarf eder. Lonca temsilcileri hammaddeyi pazardan sabit bir fiyata toptan alarak ustalara dağıtırdı. Hammaddelerin başkalarının yada fırsatçıların ellerine düşmeden ilgili loncalara uygun bir fiyatla ulaşması ve lonca ustaları arasında adaletli bir şekilde dağıtılması gerekiyordu. Lonca örgütünün varlığının başlıca sebebi buydu.140
Bu dönem itibariyle incelediğimiz belgede adı geçen esnaflar şunlardır:
1- Semerciler 13- ipekçiler 25- Samancılar
2- Saraçlar 14- Çirişçiler 26- Külhancılar
3- Ekmekçiler (Habbâzin) 15- Bakırcılar 27- Aşçılar
4- Kuyumcular 16- iğneciler 28- Teberdar
5- Eskiciler 17- Kaftancılar 29- Çuhadar
6- Demirciler 18- Sof boyacıları 7- Börekciler 19- Sof cenderecileri 8- Makrameciler 20- Bennalar
9- Kalaycılar 21- Sofçular
10- Kassâblar 22- Mutaflar
11- Derziler (Hayyatin) 23- Sabuncular 12- Debbağlar 24- Bozacılar
F. Para Durumu ve Narh Fiyatları
1680-1682 tarihlerinde devletin ana para birimi olan akçenin artan enflasyon neticesinde günden güne değerini kaybettiği görülmektedir. Tabi dönemin şartları para değerindeki dalgalanmaların başlıca sebebidir.
Dönem itibariyle incelediğimiz belgede göze çarpan narh fiyatları aşağıda şu şekilde gösterilmiştir: 141
Yiyeceğin adı Miktarı Narh Fiyatı ( kıymet )
Nan-ı aziz bir kıyye 70 dirhem
Siyah üzüm bir kıyye 10
Badem bir kıyye 48
Elma bir kıyye 8
Zeyt yağı bir kıyye 44 Đğde bir kıyye 8
Kişniş bir kıyye 24
Ağda bir kıyye 20
Bademli Helva bir kıyye 44 Cevizli helva bir kıyye 28
Haleb sabunu bir kıyye 52
Yaprak hına bir kıyye 30
Sirke bir kıyye 8
Toprak Hına bir kıyye 20
Ceviz içi bir kıyye 24 Peşdivan Đğdesi bir kıyye 44
Havbe Kesim 1 44
Macar Na‛li Kesim 1 36
Karasığır Na‛li Kesim 1 30
Esb Na‛li Kesim 1 44
Katır Na‛li Kesim 1 44
Merkeb Na‛li Kesim 1 28
Mum bir kıyye 34
Lahm-ı Ğanem bir kıyye 16 Lahm-ı Keçi bir kıyye 14
Asel bir kıyye 36
Lahm-ı Bakar bir kıyye 10 Paça ve baş bir kıyye 6
Sade yağ bir kıyye 52
Bekmez Avrı bir kıyye 14
Ciğer bir kıyye 6
Avdiç Pirinç bir kıyye 16
Şerbet Dirhem 80 1
Yoğurt bir kıyye 2
Beğbazarı Kavunu Dört kıyye 3
Karpuz Dört kıyye 3
Siyah erik Dört kıyye ---
Emrud bir kıyye 5
Nan-ı aziz 120 dirhem 1
Ayaskend Eriği bir kıyye 5
Taze üzüm bir kıyye 6
Sair erik bir kıyye 3
Kabak Bir buçuk kıyye 1 Emrud bir kıyye 4
Badıncan --- 6 1
Hurma bir kıyyye 3
Beğbazarı kavunu bir kıyye 3 Beğbazarı karpuzu bir kıyye 2 Yerli kavunu bir kıyye 2 Yerli karpuzu bir kıyye 6 Yerli emrudu bir kıyye 6 Avdiş pirinç bir kıyye 18
Basal bir kıyye 3
Yerli kavunu Dirhem 300 1 Yerli karpuzu Dirhem 300 1
Kelek bir kıyye 3
Emrud bir kıyye 1
Yerli üzümü bir kıyye 5
Kızılcık bir kıyye 6
Đş inciri bir kıyye 8
Lob inciri bir kıyye 10
Sarımsak bir kıyye 10
Yerli peyniri bir kıyye 12
Bezir bir kıyye 32
Kestane bir kıyye 8
Pekmez bir kıyye 12
Siyah üzüm bir kıyye 10
Asel bir kıyye 6
Ağda bir kıyye 20
Ceviz Aded 25 2
Ketüren? Aded 30 1
Haleb sabunu bir kıyye 48
Toprak hınra bir kıyye 16
Kaba hınra bir kıyye 24
Köfte bir kıyye 16
Beğlerce üzümü bir kıyye 10
Elma bir kıyye 6
G. Vergiler
Bir devleti iktisadi bakımdan güçlü kılan etmenlerin başında halktan alınan vergiler gelmekteydi. Bu vergiler düzenli olarak tahsil edilemediği takdir devletler ekonomik olarak zor duruma düşeceğinden,geçmişten günümüze kadar devletler vergilerin toplanmasına önem vermiştir. Osmanlı Devleti de reayadan alınan vergilerin düzenli olarak toplanmasına önem vermiştir. Reayadan alınan vergilerin büyük bir kısmı devlete ait topraklardan alınan resm-i çift , resm-i bennak , resm-i kışlak ,resm-i yaylak , bad-ı heva , tapu-yı zemin , resm-i duhan ,resm-i arsu , cürm-i cinayet ,resm-i yave , kaçkun ,mal-ı gaib gibi örf-i vergiler yanında öşür, cizye gibi şer’i vergiler oluşturmaktaydı. Ayrıca olağanüstü zamanlarda genellikle savaş zamanlarında alınan avarız vergisi de maliyenin gelirlerindendi. 142
Şer‛iyye sicilindevergilerle alkalı 8 adet belge bulunmaktadır.
6 Zilhicce 1091 tarihli belgede zımmi taifesinden Marat isimli şahsın cizyesinin ödenmesinin talep edilmesi üzerine Maratın Kandiye Kalesinin fethi sırasında üzerine düşen cizyeyi kalay ve kurşun imal ederek üzerindeki cizyeden avarızı divaniye ve tekalifi yedime berat-ı şerif alişan olup vergiden muaf olduğunu bildirmiştir. 143
25 Safer 1091 tarihli belgede verilen buyuruldu ile Ankara’nın Koyun Vergisi Ankara ahalisinin üzerlerine edasının defter mucibince tahsil edilmesi istenmiştir. 144 Yine 157 / 1 nolu belgede yaylak ve kışlak vergisinden söz edilmektedir. 145
142 M.Ali Ünal , Osmanlı Müesseseleri Tarihi ,Isparta , 1999 ,s .160 143 Belge no: 97 / 1
144 Belge no: 150 / 2 145 Belge no
SONUÇ
Osmanlı Đmparatorluğunun ekonomik siyasi toplumsal ( içtimâî ve sosyal ) yapısını anlayıp üzerinde yapılacak çalışmalar noktasında Ankara Şer‛iyye sicilleri ve bizim incelediğimiz 1091-1092 tarihli sicilde kanaatimizce önemli bir yer tutmaktadır.
Ankara’nın bugünkü Türkiye Cumhuriyeti Devletinin başkenti olması hasebiyle Ankara’ya ait tarihi kaynakların tamamı ve doğal olarak şer‛iyye sicilleri bu dönem için mühim bir değer arz etmektedir.
Yukarıdaki paragrafta bahsettiğimiz gibi Şer‛iyye sicillimizin incelenmesi sonucunda Ankara’nın bu dönemine ait sosyal ve içtimâî yapısına ışık tutmaya çalıştık. Ümit ederiz ki yaptığımız incelemenin sonucunda Ankara’nın bu dönemini aydınlatmış oluruz.
Đncelemelerimiz sonucunda bugünü de kapsayan Ankara’nın coğrafyası hakkında şunları söylemek mümkündür. Ankara Đç Anadolu’nun kuzeybatısında Kızılırmak ve Sakarya nehirleri arasında yer alan kuzeyinde Çankırı , doğusunda Kırşehir ve Kırıkkale , güneyinde Konya , batıda ise Bolu ve Eskişehir ile çevrilmiş konumdadır. Ankara’nın coğrafi özelliğinden dolayı Anadolu’nun bütün kavşak yolları üzerinde bulunmasından dolayı özellikle ticari hayatın geliştiği ve buna mukabil olarak ev ,bağ ,gayr-ı menkul satışlarının yaygın olarak gerçekleştiğini izlemek mümkündür.
Ankara aynı zamanda sosyal ve dini açıdan önemli bir yere sahip olan vakıflarla da bu dönemde adından söz ettirmektedir.
Osmanlı Đmparatorluğunun farklı bölgelerinde olduğu gibi dönem itibariyle Ankara’da da sosyal yönden farklı din ve ırka sahip insanlar yaşamaktadır. Bu dönemde Ankara’da müslim gayr-i müslim teba barış içerisinde yaşamış olup müslim teba çoğunluktadır.