Aygır, damızlık erkek attır55
ve Dede Korkut Kitabıʿnda 51 kere geçmektedir. Bu kullanımların 48’u gerçek anlamda ifade edilirken, 3’ü mecaz anlamda ifade edilmiştir. Eski Türkçede aḍġır olarak kullanılan sözcük Türkiye Türkçesinde ḍ > y ses değişiminden dolayı aygır olarak kullanılmaktadır.
Clauson, sözcüğü Eski Türkçe ʺaḏğırʺ olarak verip, ʺaygırʺ (stallion) anlamında
ifade eder.56 Tietze, sözcüğü ʺbugün bilinen manada damızlık erkek atʺ olarak verir.57
Kaçalin, sözcüğün ˝< aḏ+ġır˝ şeklinden evrilmiş olup tay anlamında olduğunu ifade
eder.58 Gülensoy, kelimeyi ʻdamızlık erkek atʼ olarak verir ve Orta Türkçede adgır olan
sözcüğün Oğuzcada aygır şeklinde kullanıldığını belirtir. Kelimenin kökeninin Eski
Türkçe adġır sözcüğünden geldiğini ifade eder.59
Eren, sözcüğü ˝damızlık erkek at˝ olarak tanımlar. Eski Türkçeden başlayarak adgır olarak kullanıldığını, Orta Türkçede de adgır biçiminin geçtiğini ifade eder. Sözcüğün Oğuzcada aygıra çevrildiğini, Eski
Kıpçakçada da aygır biçiminin kullanıldığını belirtir.60
Aygır, hikâyelerde isim çekim ekleriyle kullanılmasının yanı sıra sıfat tamlaması olarak da yer almıştır.
55 TDK, Türkçe Sözlük, Ankara, 2011, s. 203.
56 Sir Gerard Clauson, ʺAn Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, Oxford, 1972, s. 47.
57
Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Ankara, 2016, C. I, s. 506. 58 Mustafa S. Kaçalin, Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı, Ankara, 2017, s. 795.
59 Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara, 2007, s. 93.
60
İyelik Eki:
1. tekil şahıs iyelik eki: 2 kez yer almıştır. al aygır+um (9.184., 9.222.) 2. tekil şahıs iyelik eki: 1 kez yer almıştır. kara koç aygır+uñ (10.143.)
3. tekil şahıs iyelik eki: 6 kez yer almıştır. kaşga aygır+ı+n+a (2.22.) boz aygır+ı+n (3.118.), boz aygır+ı+n+a (2.26.), torı aygır+ı+n+a (2.27.), kara aygır+ı+n (aygırını) (4.465.)
Çokluk Eki: 1 kez yer almıştır. aygır+lar+ı. (3.262.) Hâl Eki:
Yalın hâl: 23 kez yer almıştır. aygır (1.5., 1.74., 1.81., 1.199., 3.218., 3.234., 3.249., 3.442., 3.614., 3.615., 4.209., 4.393., 6.465., 9.188., 10.108., 10.120., 10.166., 12.43.) deniz kulunı boz aygır (3.39., 3.441.), toklı başlu torı aygır (3.218.), biñ aygır (3.234.)
Tamlayan durum eki /+In, +nIn/: 3 kez yer almıştır. boz aygır+uñ (3.749.), kara aygır+uñ (4.470.)
Belirtme durum eki /+I/: 13 kez yer almıştır. aygır+lar+ı (3.262.), bu aygır+ı (3.75.), kara aygır+ı (3.215., 3.216., 4.472.), şahbaz aygır+ı (9.15.), al aygır+ı (9.136., 9.170., 9.201., 9.237.), deniz kulunı boz aygır+ı (3.74.), kiçi başlu kiçer aygır+ı (3.195.), toklı başlu torı aygır+ı (3.196.)
Yaklaşma durum eki /+A/: 4 kez yer almıştır. kaşga aygır+ı+n+a (2.22), boz aygır+ı+n+a (2.26.), torı aygır+ı+n+a (2.27.), kiçi başlu kiçer aygır+a (3.219.)
Yapım Eki:
İsimden isim yapan yapım eki: 4 kez yer almıştır. boz aygır+lu (2.405., 3.115., 4.509., 6.139.)
Özel Ad: 1 kez yer almıştır. Aygır Gözler Suyı (7.53.) Tamlama Grubu:
Sıfat tamlaması: 39 kez yer almıştır. kaşga aygır+ı+n+a (2.22.), boz aygır+ı+n+a (2.26.), boz aygır+ı+n (3.118., 3.749.), boz aygır+lu (2.405., 3.115., 4.509., 6.139.), torı aygır+ı+n+a (2.27.), boz aygır+lu (2.405., 3.115.), bu aygır+ı (3.75.), kiçi başlu kiçer aygır (3.195., 3.219.), toklı başlu torı aygır (3.196., 3.218.), biñ aygır (3.234., 3.249.)
deniz kulunı boz aygır (3.39., 3.74., 3.441.), kara aygır (3.215., 3.216., 4.465., 4.470., 4.472.), al aygır (9.136., 9.170., 9.184., 9.188., 9.201., 9.222., 9.237.), şahbaz aygır (9.15), kara koç aygır (10.143.), aygır atum (4.393., 10.120.), yigit aygır (10.166., 10.285.)
Böylece ˝at˝ alt başlığında yer alan ifadeler ˝aygır˝ kelimesini de kapsamaktadır. Aygır kelimesinin gerçek anlamındaki kullanımlarının hepsi hayvan adı anlamında olup aklımıza gelen ilk anlamını yansıtır. Biz aygır sözcüğünün geçtiği hem gerçek hem mecaz kullanımlardan öne çıkan 5 cümleyi ele alacağız.
Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması Destanı;
1. Tepel ḳasġa aygırına Ṭundar bindi. (Ergin, 1994: 96) [Alnı beyaz aygırına Dundar bindi. (Ergin, 2009: 39)]
Aygır sözcüğü binek hayvanı olmasıyla bilinir. Bu cümlede de karşımıza binek hayvanı olmasıyla çıkmaktadır. Cümlede alnının beyaz olarak nitelendirilmesi dikkati çeker. Bu da aygırın fiziksel bir özelliğidir. Kelime hayvan adı anlamında olup gerçek anlamlıdır.
Kazılık Koca Oğlu Yigenek Destanı;
2. Ayġır Gözler Ṣuyından at yüzdüren, elli yidi ḳalʿanuñ kilidin alan Eylik Ḳoca oğlı Dülek Evren bile varsun didi. (Ergin, 1994: 201)
[Aygır Gözler Suyu’ndan at yüzdüren, elli yedi kalenin kilidini alan Eylek Koca oğlu Dülek Evren beraber varsın dedi. (Ergin, 2009: 146)]
Aygır sözcüğü bu cümlede hayvan adı anlamının dışında, Oğuz beylerinin at yüzdürdükleri bir suya ad olmuştur. “Aygır Gözler Suyu, Kars’ın 20 km. kuzeybatısında Aygır Gölüne akan ya da Van Gölü yakınındaki Adilcevaz’ın kuzeyindeki göle akan bir
deredir.”61 Böylece aygır kelimesi özel ad olmuştur ve gerçek anlamının dışındadır.
Uşun Koca Oğlu Segrek’in Destanı;
3. Ḳız sen maña bir yıl baḳġıl, bir yılda gelmez-isem iki yıl baḳġıl, iki yılda gelmez-isem üç yıl baḳġıl, gelmez-isem ol vaḳıt menüm öldügümi bilesin, aygır atum boğazlayup aşum virgil, gözün kimi ṭutar-ise köñlüñ kimi sever-ise aña varġıl didi. (Ergin, 1994: 228)
61
[Kız sen beni bir yıl bekle, bir yılda gelmezsem iki yıl bekle, iki yılda gelmezsem üç yıl bekle, gelmezsem o vakit benim öldüğümü bilesin, aygır atımı boğazlayıp aşımıı ver, gözün kimi tutarsa, gönlün kimi severse ona var dedi. (Ergin, 2009: 182)]
Aygır sözcüğü bu cümlede damızlık erkek at anlamında olup özellikle atın cinsiyetini öne çıkarmaktadır. Segrek sevdiğine, eğer ölürse damızlık erkek atını boğazlamasını ve arkasından bir nevi hayır olarak insanlara yemek olarak sunmasını söyler. Oğuz beyleri öldüğünde hayat boyu onlara yoldaşlık eden atlarının da önemini yitirdiği görülmektedir.
4. Ḳara ḳoç ayġıruñ ürkdi gider. (Ergin, 1994: 229)
Damızlık erkek at anlamındaki aygır sözcüğü bu cümlede kara koç sıfatıyla kullanılmıştır. Koç kelimesi gücün sembolüdür ve bu güç aygıra yüklenmiştir. Hayvan adı anlamında olan aygır sözcüğü bu cümlede gerçek anlamıyla kullanılmıştır.
İç Oğuza Taş Oğuz Āsi Olup Beyrek’in Öldüğü Destan;
5. Atdan aygır, deveden buğra, ḳoyundan ḳoç ḳırdurdı. (Ergin, 1994: 245) [Attan aygır, deveden erkek deve, koyundan koç kestirdi. (Ergin, 2009: 206)]
Bu cümle Dede Korkut Hikâyeleri’nin çoğunda geçmektedir. Aygır sözcüğü burada özellikle cinsiyeti belirtmektedir. Oğuz beylerinin kestirdiği hayvanların ortak özelliği hepsinin erkek oluşudur. Aygır da erkek olmasıyla cümlede yerini almıştır. Ayrıca buradan hareketle Oğuz beylerinin ziyafete verdikleri önem, kestirdikleri hayvanlardan da anlaşılmaktadır. Sözcük gerçek anlamıyla ifade bulmuştur.