Aydınlatma

Her mekânda olduğu gibi kütüphane binalarında da aydınlatma insanların ihtiyaçlarını gidermesinde ve aralarındaki iletişimi etkileyerek pozitif enerji oluşturmasında büyük rol üstlenmektedir (Küçükcan Balkaş, 2005). Kütüphaneler hem doğal hem de yapay aydınlatma ile nitelikli bir şekilde aydınlatılması ve iyi görme şartlarının sağlanması gereken binalardır. Worpole’a (2013) göre kütüphanelerde nitelikli bir aydınlatma doğal aydınlatma, yapay aydınlatma veya bunların birlikte kullanımından oluşmaktadır. Ancak doğal aydınlatma yapay aydınlatmaya göre insan sağlığına daha çok fayda sağladığı için mümkün oldukça gün ışığını kullanmak gerekmektedir.

Kullanıcıları kolaylıkla yönlendirmek için kütüphane çevresi aydınlatılmak durumundadır. Kütüphanelerde maksimum seviyede bir ışık ve havalandırma için plan derinliği on beş metreyi geçmeyecek şekilde tasarlanması gerekmektedir (Edwards, 2009). Fakat her kütüphane farklı büyüklüğe sahip olduğu için bu kurala uyamamaktadır. Dolayısıyla kütüphane mekânlarının aydınlatması kullanıcı, depo ve personel alanlarında ekran kullanımı da göz önünde tutularak doğal ve yapay aydınlatma ile yeterli olacak şekilde desteklenmelidir. Günümüzde masalarda bilgisayarların bulunduğu düşünüldüğünde geleneksel kütüphanelerde kullanıcılar için masalara yerleştirilen yapay aydınlatmalar engel olabilmektedir. Dolayısıyla aydınlatma elemanlarının hem bilgisayarlara hem de diğer materyallere engel olmayacak şekilde tasarlanması gerekmektedir (McDonald, 2006).

21. yüzyıl kütüphanelerinde yapı malzemelerinin ve tekniklerin modernleşmesi kütüphane cephelerinin genellikle cam yüzeylere dönüşmesine sebep olmuştur (Worpole, 2013). Teknolojinin gelişmesi ile birlikte yapı tasarımında alışılmış pencere camlarının yerine daha fazla özelliğe ve performansa sahip geniş camların tercih edildiği

görülmektedir. 21. yüzyılda kütüphanelerinin yapı kabuğunda kullanılan geniş camlar, doğal enerji kaynağı olan gün ışığından faydalanarak ve iç-dış ortam arasındaki ısı dengesini sağlayarak sürdürülebilirliğe katkıda bulunmaktadır (Şekil 4.27) (Altınok, 2011). Kütüphanede geniş camların kullanılması dışarıdan insanların ilgisini çekerek davet etmesini, kullanıcıların manzaraya hâkim olmasını ve gün ışığından yararlanılmasını sağlamaktadır. Bu durum kullanıcıların psikolojisini de olumlu yönde etkilemektedir.

Şekil 4.27. Billie Jean King Merkez Kütüphanesi’nde Gün Işığının İçeri Alınması (Url 22)

Gün ışığını maksimum ölçüde kullanarak hem görsel ve termal konfor sunmak hem de enerjiden tasarruf sağlayarak çevre dostu binalar üretmek amacıyla teknolojik gelişmeler sayesinde cam üzerine farklı kaplamalar yapılmaktadır. Geniş camlar sayesinde güneşten kazanç sağlamak ve özellikle ekranlar üzerinde güneş parlamasını önlemek için güneş paneli, çift hatta üçlü cam, panjur, cam filmi gibi tekniklerin kullanılması gerekmektedir. Ancak kütüphanenin bulunduğu bölgenin iklim koşulları göz önünde tutularak cam boyutu belirlenmesi ve soğuk bölgelerde gün ışığından başka yöntemlerle fayda sağlanması gerektiği düşünülmektedir.

Güneş ışınları nedeniyle bilgisayar ekranlarının yansımaması için bilgisayarlar pencere kenarlarından uzağa binanın merkezine doğru yerleştirilmek ve eşit aydınlatma sağlanmak durumundadır. Kütüphane kullanıcıları genellikle doğal aydınlatma ile aydınlatılan yerlerde çalışmayı, sohbet etmeyi ve okumayı sevdiklerinden çalışma ve oturma alanları bu durum dikkate alınarak düzenlenmektedir (Şekil 4.28). Okuma salonları en fazla aydınlatılması gereken mekânlar olarak bilinmektedir (Hazırlar, 2004). Ancak günümüzde kütüphanelerde okuma eyleminden daha çok çalışma amaçlı kullanım söz konusu olduğu için bireysel ve grup çalışma mekânlarının da nitelikli bir aydınlatmaya sahip olması gerektiği düşünülmektedir. Eylem alanlarında doğal

aydınlatmanın yanı sıra ledli gün ışığı (sarı renk) kullanılarak yapay aydınlatma ile de sağlıklı okuma ve çalışma ortamının ve aydınlık düzeyinin 300-500 lüks aralığında olması gerektiği ifade edilmektedir (Kuzucuoğlu, Balkaş Yılmaz ve Yavuzdemir, 2017). Avrupa Standartları Komitesi ise kütüphane binalarının eylem alanları için aydınlık düzeyini 500 lüks olarak belirlemiştir (Ataç, 2013).

Kütüphane binalarında nitelikli çalışma alanlarının cam yüzeylere olan uzaklığının en fazla 7 m uzaklıkta olması genel bir kural olarak belirlenmiştir (Edwards, 2009). Bu nedenle modern kütüphanelerde genellikle masa ve oturma birimleri cepheye bitişik konumlanmaktadır. Böylece cephe ve oturma alanı arasında dikkat dağıtıcı unsura yer verilmemekte; manzara ve gün ışığından kesintisiz fayda sağlanmaktadır.

Şekil 4.28. Cambridge Üniversitesi Squire Hukuk Kütüphanesi’nde Cam Kenarına Yerleştirilmiş Çalışma ve Oturma Alanları (Url 23)

Genellikle derin planlı kütüphane binalarında iç mekânda doğal aydınlatma ve havalandırma sağlamak amacıyla gün ışığını içeri almak için çatıda delikler/yırtıklar oluşturulmaktadır. Atriyum doğal aydınlatma ve havalandırma sağlaması açısından enerji verimliliğine yardımcı olan önemli bir tasarım öğesidir. Atriyum yapının büyüklüğünün algılanmasına, hem yatay hem de dikeyde yönlendirme hissi kazandırarak mekânların ve materyallerin kavranmasına yardımcı olmaktadır. Bu hizmetlerinin yanı sıra atriyum sergi ve resitallerin yapıldığı, insanlar arasında etkileşimin yaşandığı ve daha birçok sosyal etkinlik için kullanılabilen mekândır. Çeşitli gösterilerin izlenmesi için atriyumun bir kenarına gerektiğinde açılan medya duvarı tasarlanabilmektedir. Atriyumun formu kütüphanenin mimari tasarımına bağlı olarak (dairesel, doğrusal, üçgensel) değişiklik göstermektedir. Atriyum gibi galeri boşluğu da kütüphanelerde hem psikolojik olarak genişlik hissi vermekte hem de doğal havalandırma gereksinimi gidermede yardımcı olmaktadır (McDonald, 2006). Böylece kütüphane binalarının enerjinin korunması ve verimli kullanılmasında çevre binalara örnek olmasını sağlamaktadır.

Kütüphanelerde aydınlatma kullanıcı verimi ve kullanıcı konforunu doğrudan etkilediği için okuma salonları, çalışma alanları, görsel-işitsel alanlar, raf ve raf araları, banko gibi her mekân kendine özgü standartlara uygun olacak şekilde yapay aydınlatma tarafından desteklenmesi gerekmektedir (Çevik, 2015). Yapay aydınlatma kullanımı kütüphanelerde enerji tüketimine ve ortamda ısının artmasına sebep olmaktadır. Bu nedenle doğal aydınlatmadan faydalanılamayacak yerlerde mümkün oldukça gün ışığına eş değer şiddette düşük enerjili yapay ışık kaynakları kullanılmalıdır (Edwards, 2009). Teknolojik ekipmanların yaydığı ışık göz önünde bulundurularak masa başında yapılan eylemler için görev aydınlatmasının uygun bir şekilde yerleştirilmesi ve istendiğinde ışık şiddetinin ayarlanması gerekmektedir.