Avrupa Birliği

Yaşlılık sigortasına ilişkin olarak Avrupa Birliği mevzuatı ve bu çerçevede AB Adalet Divanı kararlarında birçok düzenleme yapılmıştır. Ülkemiz yasal mevzuatını oluştururken BM ve ILO gibi örgütlerin planlarından etkilenmiş olsa da özellikle AB‘ye giriş süreci içinde olmasından dolayı sosyal güvenlik ve yaşlılık sigortası alanında yapacağı düzenlemeler AB mevzuatıyla uyum içinde olması gerekmektedir.

Ülkemizde yaşlılık sigortasının ortaya çıkışını inceleyecek olursak toplumun farklı sınıflarını, her sınıfın kendi içindeki özelliklerini dikkate alarak sisteme dâhil etmeye çalışan birçok Kanun ve yardım sandığı yapılanmasıyla oluşan bir Türk Sosyal Güvenlik Sistemi olduğunu görmekteyiz. Sistemimiz günümüzde 20/05/2006 tarih ve 26173 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 5502 sayılı Kanunla yeni bir kurum olan Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında birleşmiş biçimde yoluna devam etmektedir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası ve alt mevzuatları uyarınca yapılan düzenlemelerle sistemin işlevselliği arttırılarak daha iyi bir hizmet sunumu hedeflenmektedir. Ülkemizde gün geçtikçe artan yaşlı nüfustan dolayı mevcut sosyal güvenlik sistemimiz içerisinde özellikle yaşlılık sigortası kapsamında beklentiler karşılanamamaktadır. Yaşlılık sigortasının temelini

62 oluşturan yaşlılık aylığının finansmanını sağlayan mevcut çalışan kesimin, yaşlı nüfustan sayıca az olması gerekli primlerin toplanamamasına dolayısıyla düşük yaşlılık aylıklarına sebep olarak kişilerin çalıştıkları dönemden daha az bir gelirle emeklilik hayatı sürdürmelerine yol açmaktadır. Bunun doğal sonucu olarak da emeklilik hayatından tekrar çalışma hayatına geçenlerin sayısında artış olmaktadır.

Ülkemizdeki durum daha yakından incelediğimizde; Türkiye İstatistik Kurumunun 15/03/2018 tarih 27595 sayılı haber bültenindeki verilerine göre; Yaşlı nüfus (65 ve daha yukarı yaş) 2013 yılında 5 milyon 891 bin 694 kişi iken son beş yılda %17 artarak 2017 yılında 6 milyon 895 bin 385 kişi olmuştur. Yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı ise 2013 yılında %7,7 iken, 2017 yılında %8,5’e yükselmiştir. Yaşlı nüfusun %44’ünü erkek nüfus, %56’sını kadın nüfus oluşturmaktadır. TÜİK’in nüfus projeksiyonlarına göre, yaşlı nüfus oranının 2023 yılında %10,2, 2030 yılında %12,9, 2040 yılında %16,3, 2060 yılında %22,6 ve 2080 yılında %25,6 olacağı öngörülmüştür.

Yaşlı nüfus yaş grubuna göre incelendiğinde ise, 2013 yılında yaşlı nüfusun

%60,3'ü 65-74 yaş grubunda, %32,2'si 75-84 yaş grubunda ve %7,5'i 85 ve daha yukarı yaş grubunda iken, 2017 yılında %61,6'sı 65-74 yaş grubunda, %29,7'si 75-84 yaş grubunda ve %8,6'sı 85 ve daha yukarı yaş grubunda yer aldığı görülmektedir.

Dünyaya baktığımızda kıyaslandığında en yüksek yaşlı nüfus oranına sahip ilk üç ülke sırasıyla %32,2 ile Monako, %27,9 ile Japonya ve %22,1 ile Almanya olmuştur.

Türkiye bu sıralamada 167 ülke arasında 66. sırada yer almaktadır.

Çalışma çağındaki yüz kişiye düşen yaşlı sayısını ifade eden yaşlı bağımlılık oranı, 2013 yılında %11,3 iken bu oran 2017 yılında %12,6’ya yükselmiştir. Nüfus projeksiyonlarına göre, yaşlı bağımlılık oranının 2023 yılında %15,2, 2030 yılında

%19,6, 2040 yılında %25,3, 2060 yılında %37,5 ve 2080 yılında %43,6 olacağı öngörülmüştür.

63 Hanehalkı işgücü araştırması sonuçlarına göre, 2016 yılında 15-64 yaş grubunda işgücüne katılma oranı %57 iken yaşlı nüfusun işgücüne katılma oranı %11,8 olarak gerçekleşmiştir. Yaşlı erkek nüfusta bu oran %19,9 iken yaşlı kadın nüfusta %5,5 olmuştur. Yaşlı nüfustaki işsizlik oranının ise %2,6 olduğu görülmektedir.

Hanehalkı işgücü araştırması sonuçlarına göre, istihdam edilen yaşlı nüfusun sektörel dağılımı incelendiğinde, 2016 yılında yaşlı nüfusun %70,2’sinin tarım sektöründe, %22,8’inin ise hizmetler sektöründe yer aldığı görülmektedir.

Görüleceği üzere yaşlı nüfusun artması, bunun sonucu olarak yaşlı nüfusun işgücüne daha fazla katılmaya başlaması yaşlılık sigortası üzerinde geçmişten günümüze reform niteliğinde değişiklikler yapılması neden olmuştur. Belli şartları sağlayan yaşlılar; 5510 sayılı kanunun ve yönetmeliklerle düzenlenen kanuni yükümlülükler sonucu yaşlılık sigortasından ve sağladığı haklardan faydalanabilmektedir. Bu kanun ve alt mevzuatımızın her ne kadar AB’ye uygun olduğu görüşü savunulsa da sürecin tam tam ve sağlıklı olarak işleyebilmesi için AB normlarının bilinmesi gerekmektedir. AB‘nin sosyal güvenlik sistemlerine yönelik politikasının eşgüdümü sağlamak olduğu söylenebilir. Ancak bunu yapmak demek tüm AB üyesi devletlerde aynı sosyal güvenlik normlarının kabul edilmesi anlamına gelmemektedir. Zira sosyal güvenlik sistemleri, özellikle ekonomik ve hukuksal sistemle iç içedir. Sosyal güvenlik yardımlarını soyutlanmış bir biçimde eşit duruma getirme, söz konusu bağı dikkate almamak anlamına gelecektir. Örneğin sosyal güvenlik sistemlerinin uyumu, bu alanlardaki yardımların yüksek olduğu ülkelerde sorunlar yaratacaktır. Bu anlamda, yaşlılık aylıklarının yüksek olduğu ülkelerle diğer üye ülkelerin sosyal güvenlik sistemleriyle uyumlulaştırılması gerçekçi olmamaktadır. AB üyesi ülkelerde sosyal uyumlulaştırma, en iyi sosyal güvenlik sistemine göre değil, orta düzeyde bir sosyal güvenlik sistemine göre yapılacaktır.

Belirtmek gerekir ki, Avrupa Birliğinin günümüzdeki oluşumunu tamamlayıncaya kadar pek çok değişikliğe uğradığı bilinmektedir. Bunun sebebi değinildiği gibi üye ülkeler arasındaki kültürel, sosyal ve gelişmişlik düzeyi arasındaki farklardan kaynaklanmaktadır. Bu yüzden her üye veya aday ülkenin kendi mevzuatı sonucu

64 yapılacak incelemelere göre sosyal güvenlik alanında tavsiyelerde bulunulmakta ve gerekli düzenlemeler yapılmaktadır (Özer, 2012, s. 55).

2.11. Yaşlılık Kavramı ve Yaşlılık Sigortasına İlişkin Literatür Değerlendirmesi

Son yıllarda ülkemizde ve dünyada, kişilerin yaşlılık dönemlerine ilişkin incelemeler ve uygulamalar oldukça popüler hale gelmiştir. Bu dönemde kişilerin iş hayatından ayrılmasıyla gelir kaybına uğraması ve dönemin doğal süreci olarak sağlık problemlerinin artması temel olarak yaşlılık dönemlerinde hayat standartlarının korunamamasına neden olmaktadır. Bu sorunların en kolay biçimde engellenmesi ya da çözülmesi ise ülkelerin ulusal düzeyde uygulayacakları sosyal güvenlik politikalarıyla sağlanmaktadır. Bu sebeplerden dolayı yaşlılık olgusu, dönemi ve sosyal güvenlik sistemlerinin yaşlılık dönemine etkisiyle ilgili akademik anlamda bazı çalışmalar yapılmıştır. Yapılan bazı çalışmalar aşağıda sıralanmıştır.

Yıldız (2013) yaşlılık olgusu ile ilgili yaptığı çalışmada genel yaşlılık tanımlarına değinmiştir. Geçmişte ve günümüzdeki yaşlıların durumu ile toplumlardaki yaşlılık algıları öne çıkan başlıklardandır. Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm yaşlılık ile ilgili yapılmış çalışmalardan elde edilen genel yaşlılık bilgisi içermektedir. İkinci kısımda ise Ömür Dediğin programı dahilinde görüşülen yaşlı bireylerin görüşmeleri çözümlenmiştir. Bu çalışma özellikle konusu itibariyle önemlidir. Çünkü yaşlılık problemleri ülkemizin yaklaşmakta olan dikkati çeken toplumsal problemlerini oluşturmaktadır. Mevcut problemler ile birlikte çalışmada daha çok yaşlı bireylerin bakış açıları incelenmiştir. Özellikle tıp alanında yapılan çalışmalar yaşlılık problemlerinin birçok önemli bakım, hastalık, vücut değişimleri gibi konularına açıklık getirirken yaşlılığın sosyal problemleri kısmen daha az çalışılan bir alandır. Bu çalışma ise özellikle yaşlılığın sosyal yönlerine vurgu yapan ve yaşlı bireylerin gözünden, onların durumlarını anlama imkanı sağlamakta olan bir çalışmadır. Problemlerini, yaşamlarını, tecrübelerini yaşlı bireylerin kendi bakışından görmek yaşlılık konusunda farklı bir bakış açısı kazandırmış durumdadır.

65 Yoğan (2016) yaptığı çalışmada Türkiye de yaşayan genç ve yaşlıların söylemlerinde yaşlı olmanın anlamının nasıl inşa edildiğini, hangi dilsel kaynakların kullanıldığını ve bu kaynakların hangi noktalarda benzeşip farklılaştığını ortaya çıkarmaktır. Bunları tespit etmek amacıyla söylem analizi ve analitik odak olarak açıklayıcı repertuarlar kullanılmaktadır. Çalışmanın katılımcılarını 22 ile 27 yaşları arasında olan 8 üniversite öğrencisi ile 65 yaşın üstünde olan 8 kişi oluşturmuştur.

Çalışmada veri toplama yöntemi olarak odak grup görüşmeleri yapılmıştır. Her grupta görüşmeci dahil 3 kişi bulunmuştur. Üniversite öğrencileri ile dört ve 65 yaş üstü kişilerle dört odak görüşme yapılmıştır. Bu görüşmeler ses kayıt cihazı ile kayıt altına alınmış, sonrasında kayıtların yazı dökümü yapılmış ve bunlar söylem analizi ile incelenmiştir. Yapılan analiz sonucunda, Türkiye de yaşayan üniversite öğrencileri ve 65 yaş üstü kişiler tarafından, yaşlı olmanın anlamı inşa edilirken 4 farklı açıklayıcı repertuara başvurulduğu görülmektedir. Bu repertuarlar sırasıyla şunlardır: Gelinen Konum Olarak Yaşlılık Repertuarı, Gündelik Yaşama Dahil Olma Şeklindeki Yaşlılık Repertuarı, Fiziksel/Bedensel Bir Durum Olarak Ele Alınan Yaşlılık Repertuarı ve Kronolojik Yaşla Belirlenen Bir Durum Olarak Yaşlılık Repertuarı. Bu repertuarlardaki yaşlanmaya ilişkin inşa biçimleri psikososyal kuramlar ve sosyal psikoloji teorileri bağlamında ele alınmıştır.

Soysal (2015) yaptığı çalışmada Karabük Yücel Huzurevi örneğinde Karabük'teki yaşlanma-yaşlılık sorunları, yaşlılık kurumsallaşması, yaşlıların çevreyi algılama biçimleri, yaşlıların sosyo - kültürel özellikleri, ait oldukları sosyo - kültürel yapıdan koparak farklı ve kurumsal bir yapı içine girmelerinin neden olduğu değişim ve uyum sorunları ile ilgili sürecin özelliklerinin saptanmasını amaçlamıştır.

Araştırma, durum saptanmasına yöneliktir. Bu tür araştırmada amaç belli bir içeriğin (bir kültür, bir okul, bir sınıf, bir sosyal katman, bir insanlar grubu, vb) derinlemesine ve ayrıntılı olarak irdelenmesidir. Çalışmada anket ve derinlemesine mülakat tekniği kullanılmıştır.

Akülkü (2015) yaşlıların yaşlılık algısıyla ilgili yaptığı çalışmada kültürel faktörlerin yaşlı algısını ne şekilde etkilediğini görebilmeyi amaçlamıştır. Yani yaşlı

66 algısında kültürel açıdan benzerliklerin ve farklılıkların neler olduğu bilgisine ulaşılmaya çalışılmıştır. Araştırmanın saha çalışması iki aşamalı yürütülmüş olup bunlardan ilki Polonya'nın Rzeszow şehrinde, diğeri de Antalya'nın Finike şehrinde gerçekleştirilmiştir. Saha çalışmasında veri toplama tekniklerinden anket yöntemine başvurulmuştur. Ayrıca tüm çalışma zengin bir literatür taraması ile desteklenmiştir.

Çalışmanın sonuç kısmına baktığımızda farklılıklar mevcut olsa da uç noktada bir farklılık görülmemiştir. Yaşlıların gerek şehirlere göre gerekse cinsiyete göre vermiş oldukları cevaplar iki şehir arasında benzerliklerin de olduğu sonucunu ortaya çıkarmıştır.

Kayırgan (2014) yaptığı çalışmada; yaşlılık olgusunun bir sonucu olarak gelir kaybının sosyal güvenlik hukuku alanında yapılacak çalışmalarla telafi edilebileceğinden bahsetmiş olup, bunun ülkemiz açısından -temel olarak- yaşlılık sigortası sayesinde sağlandığını belirtmiştir. Yaşlılık sigortasının sağlanan başlıca hakkın yaşlılık aylığı olduğu, bunun yanında sağlık hizmetleri, emekli ikramiyesi, kıdem ve diğer tazminatlar ile emlak muafiyetlerinin de yaşlılık sigortası kapsamında değerlendirildiğine değinmiştir. Çalışmada ilgili sigorta sayesinde yaşlılık döneminde istenilen yaşam seviyesinde yaşayabilmek için yaşlılık sigortasından yararlanma şartları ile şartların hangi ölçüde sağlandığında ne gibi etkileri olabileceği anlatılmaya çalışılmıştır.

Özer (2012) hazırladığı çalışmada yaşlılık aylığının etkilerinden ziyade aylığa hak kazanma koşullarını farklı dönemlerdeki yasal mevzuatları karşılaştırarak incelemiştir. 01.10.2008 tarihinde yürürlüğe giren ve halen yürürlükte bulunan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası kanununu kendisinden öncesindeki SSK’lıları ilgilendiren 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu, Bağ-Kur ile ilgili olan 1479 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar ile Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu ve Kamu Hizmetindekileri ilgilendiren 5434 sayılı kanun ile 2829 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumlarına Tabii Olarak Geçen Hizmetlerin Birleştirilmesi Hakkında Kanun, 2925 sayılı Tarım işçileri Sosyal Sigortalar Kanunu, 2926 sayılı Tarımda Kendi Adına ve Hesabına Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kanunu ve 3201

67 sayılı Yurt Dışında Bulunan Türk Vatandaşlarının Yurt Dışında Geçen Sürelerinin Sosyal Güvenlikleri Bakımından Değerlendirilmesi Hakkında Kanun hükümleriyle birlikte ele almış, kişilerin hangi dönemde hangi sigorta kolundan nasıl faydalanabileceğini ve bunun yaşlılık sigortalarından sağlayacakları haklar üzerinde ne gibi farklılıklar oluşturabileceğini anlatmaya çalışmıştır.

Öz (2014) yaptığı çalışmada; yaşlılık sigortasının en temel hakkı ve kazanımı olan yaşlılık aylığının koşullarını derinlemesine incelemiştir. Yaşlılık aylığının şartları, aylık bağlama oranları ve hesaplama yöntemleri ile farklı sigorta kollarından sağlanacak aylık miktarlarını ele almaya çalışmıştır. Bunun yanı sıra yaşlılık aylığına hak kazanamayanlar için ödenen primlerin de karşılığının bulunduğunu, eksik olan primlerin yaşlılık aylığına hak kazanmak için nasıl tamamlanabileceğini belirtmiş olup, ölen sigortalıdan dahi hak sahiplerinin yaşlılık aylığı alabilmelerini imkan kılan mevzuat hükümlerinden bahsetmiştir. Ölüm toptan ödemesi, ölüm aylığı gibi kız ve erkek çocuklarının babalarından sağlayacakları haklar ile ölen çocuklarının hizmetleri üzerinden anne veya babanın aylığa hak kazanma koşullarının detaylarına değinilmiştir.

Demirel (2017) yaptığı çalışmada; yaşlılık aylığı alan bireylerin kişilik özelliklerini incelemiştir. Araştırma nicel araştırma yöntemi ile yapılmış olup yaşlılık aylığı alan bireylerin benlik saygısı, yaşam doyumu ve algılanan sosyal destek düzeyleri incelenmiştir. Araştırma Bolu ili Seben ilçesinde yaşlılık aylığı alan 126 yaşlı bireyden 01.01.2017 ila 01.04.2017 tarihleri arasında elde edilen veriler ile gerçekleştirilmiştir Verilerin toplanmasında araştırmacı tarafından oluşturulan kişisel bilgi formu, yaşam doyumu ölçeği, rosenberg benlik saygısı ölçeği ve çok boyutlu algılanan sosyal destek ölçeği kullanılmıştır. Araştırmanın verileri, tam sayım örnekleme yapılarak maksimum sayı olan 150 bireye ulaşmayı hedefleyerek en az 65 yaşında olan ve yaşlılık aylığı almaya devam eden 126 yaşlı bireyle yüz yüze mülakat yolu ile toplanmıştır. Elde edilen veriler, bilgisayar ortamında SPSS 22.0 paket programında sayı, yüzde, frekans, t-Testi, tek yönlü Anova, Pearson Korelasyon testi ve Çoklu doğrusal regresyon analizleri ile değerlendirilmiştir.

68 Araştırma bulgularına göre, yaşlı bireylerin yaşam doyumunu; benlik saygısı ve algıladıkları sosyal destek düzeyinin etkilediği; ayrıca yaşam doyumu, benlik saygısı ve algılanan sosyal desteğin bazı sosyo-demografik özelliklere göre anlamlı farklılık gösterdiği belirlenmiştir. Çalışma, yaşlılık aylığı alan bireylerin yaşam doyumu, benlik saygısı ve algılanan sosyal destek düzeylerini incelemesi açısından önemlidir.

Yaşlı bireylere yönelik politika ve programlar geliştirilirken çalışmanın yapıldığı tarzda sosyo-kültürel alt yapıya sahip bölgeler için yaşlı hizmet merkezleri, yaşlılara yönelik evde bakım ve destek hizmetleri ile huzurevlerinin yaygınlaştırılması ayrıca kalite yaşlanma programlarının geliştirilmesi önerilmektedir.

Çiftçi (2019) yaptığı çalışmada dünyada yaşlılar için uzun dönem bakım (UDB) hizmetlerini kullanan ülkeler incelenmiş olup, henüz uygulamaya geçmemiş olan ülkemiz için bir model önerisi sunulmaktadır. Türkiye'de yaşlılara sunulan birçok hizmet mevcuttur. Barınma, tıbbi hizmet, yiyecek ve giyecek yardımları gibi. Ancak bir bütün halinde ve sistemli şekilde sunulan bir hizmet dizisi henüz mevcut değildir.

Amaç bu dağınık olan tüm yaşlı bakım hizmetlerini tek bir sigortada birleştirmek ve bu sigorta için bir prim ödeme modeli oluşturmaktır. Bu model önerisinde bir prim fiyatlama simülasyonu oluşturulmuştur. Bu simülasyon için yaş, insidans değerleri, reel faiz oranı, sistemden çekilme oranları ve daha birçok parametre kullanılmışır.

Matematiksel modelleme için gerekli olan kriterlerin sağlanabilmesi için her bir yaş değeri için 100000 bin simülasyon gerçekleştirilip yıllık ödemelerin şimdiki tutarına erişilmiştir. Duyarlılık analizleri sonucu yıllık ödemelerin şimdiki değerinin özellikle yaş ve insidans oranlarına duyarlılık gösterdiği; yaşın artması ile beraber yıllık ödemelerin şimdiki değerinin de orantılı bir şekilde arttığı gözlenmiştir. Aynı şekilde insidans oranlarının prim tutarının üzerindeki etkisini görebilmek için yapılan analizde insidans oranlarının üç katı alındığında yıllık ödemelerin şimdiki değerinin de oransal olarak arttığı gözlenmiştir.

69

3. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE YAŞLILIK SİGORTASI