Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası

Uluslararası ilişkilerin şekillenmesinde en büyük rolü olan faktör dış politikadır. Dış politika, neredeyse insanlık tarihi kadar eski bir olgudur. Bu olgunun temeli de milli menfaatlerden gelmektedir. Zira bir ülkenin dış politika amacı milli menfaatleri koruyabilmek ve uygulayabilmek olmalıdır. Bunu yapabilmek için de en büyük hedef, barışı tesis etmek ve yabancı devletlerle geliştirilen ilişkilerin sağlam temellere dayandırılması ile olabilecektir. Devletlerarasındaki ilişkiler ya iki ya da çok taraflı yürütülmektedir. Hemen hemen her ülkenin dış politikasını etkileyen bazı faktörler bulunmaktadır. Bu faktörler zamanla değişebilir ya da kalıcı olarak kalabilir. Ancak değişmeyen tek faktör, bir ülkenin dünya coğrafyasındaki konumudur. Bu faktörlerin dışında diplomasiyi geliştiren kişi ya da kurumların mevcut durumu ile sahip olduğu konumu da dış politikaya yönelik kararların alınmasında ve uygulanmasında oldukça önemlidir.77

Bilindiği üzere Osmanlı Devleti, çok uluslu yapıya sahip bir İmparatorluktu. Ancak 19.yüzyıla gelindiğinde Osmanlı vukuu bulan savaşlarda eski gücünü gösterememiştir. Özellikle de Balkan uluslarının ayaklanarak isyan çıkarması ve Avrupalı devletler tarafından sık sık işgale uğraması Osmanlı’yı giderek zayıflatmıştır.

76_{Ayın Tarihi, Sayı: 19, 1935, aktaran Günay Çağlar, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel}

İlkeleri, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 15, Erzurum, 2000, s. 321.

77 _{Mustafa Yılmaz, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1919-1938), Hacettepe Üniversitesi Atatürk}

İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü

https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=354398&/Atat%C3%BCrk-D%C3%B6nemi-T%C3%BCrk- D%C4%B1%C5%9F-Politikas%C4%B1-(1919-1938)-/-Do%C3%A7.-Dr.-Mustafa-Y%C4%B1lmaz-

32

Sonunda Osmanlı’nın yerine yeni bir kimlik oluşumuna ihtiyaç duyulmuştur. Bu yeni kimlik, yeni bir şuurun oluşmasını sağlamıştır: Türklük şuuru. Çağlar’a göre, ‘’Mondros

Mütarekesi'nin imzalanmasından, Lozan Antlaşmasına kadar olan dönem, Türk milletinin Milli Egemenliğini kazanma mücadelesi devridir.’’78 _{Ancak Türkiye’nin}

modern anlamda milli bir devlet olması ve özellikle de uluslararası arenada bunun meşruiyet kazanmasının miladı Lozan Konferansı olarak kabul edilmektedir. 1923- 1930 yılları arasında Türk dış politikasını oldukça uğraştıran dış meseleler, Lozan Konferansı’nda kesin olarak çözüme kavuşturulamamıştır. Öte yandan bazı konular Konferans’ta çözüme ulaştırılmış ancak uygulama sürecine gelindiğinde birtakım sorunlarla karşılaşılmıştır. Bu kapsamda yapılan çalışmalar milli çıkarlara uygun bir biçimde çözülmeye çalışılmıştır. Bu sorunların en önemlileri; İngiltere için Musul sorunu, Fransa ile Kapitülasyonlar ve diğer sorunlar, Yunanistan ile de Ahali Sorunudur.79 _{Bu sorunlara kısaca değinmek, konunun anlaşılması açısından fayda}

sağlayacaktır. Bilindiği gibi Musul, oldukça zengin petrol kaynaklarına sahiptir. Bu nedenle de Batılı devletler için dikkat çekici bir ülke konumunda olmaktadır. Bilhassa İngiltere, diğer batılı devletlere oranla Musul’u daha fazla istektedir. Bu yüzden de İngiltere, Musul’un kendisine verilmesi konusunda diğer Batılı ülkeleri ikna etmeyi başarmıştır. Ancak Lozan Konferansında Türk- Irak sınırının çizilmesi konusu gündeme gelmiştir. Buna göre, Musul ve Süleymaniye bölgeleri halkının büyük bir çoğunluğu Türklerden oluşmaktadır. Bu da söz konusu bölgenin Türkiye’ye ait olması gerektiği fikrini ortaya çıkarmıştır. Türkiye her ne kadar bu tezi savunmuş olsa da mandater devlet olarak bilinen İngiltere, bu tezi onaylamamış ve karşı çıkmıştır. Bu sorunun çözümü ise Lozan Antlaşması’yla, Türkiye ve İngiltere arasında ikili görüşmelere bırakılmıştır. Ancak görüşmelerden kesin netice alınamamış ve taraflar fikirlerini değiştirmemiştir. Bu dönemde İngiltere, gerilim ortamı yaratacak birçok tez ortaya atmıştır. Bunlardan bir tanesi, Hakkâri’deki dinsel çoğunluğun Süryanilerden oluştuğunu öne sürmesidir. İngiltere’nin bu tezine göre Süryaniler Irak’a göç etmeli ve Hakkâri’de Irak topraklarına katılmalıydı. Bu durum İstanbul Konferansı’nda tartışılmış ancak bir sonuç alınamamıştır. Konuyla alakalı olarak Türkiye herhangi bir ılımlı yaklaşım sergilemeyince İngiltere, Türk-Irak sınırları bölgesindeki sınır olaylarını daha fazla kışkırtmaya başlamıştır.80 _{Bu durum Türkiye ile İngiltere arasındaki ilişkilerin}

gerilmesine neden olmuştur. Lozan Antlaşması’nın ilgili maddesince de çözülememiş ve sorun Milletler Cemiyeti’ne taşınmıştır. Sorun, Milletler Cemiyeti’nde gündeme

78_{Günay Çağlar, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları}

Enstitüsü Dergisi, Sayı 15, Erzurum, 2000, s. 318.

79_{http://www.ait.hacettepe.edu.tr/egitim/ait203204/II7.pdf (Erişim Tarihi: 20 Ocak 2020)} 80_{Sait Dinç, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Nobel Yayınları, Adana, 2004, s. 213}

33

alınmış ve görüşmelere başlanmıştır. Türkiye, sorunun çözümüyle alakalı olarak Musul ve çevresinde bir referandum talebinde bulunmuş ancak bu öneri İngiltere tarafından kabul edilmemiştir. Öte yandan Milletler Cemiyeti bir karara varmış, bu karar İngiltere’nin ortaya attığı tezini onaylar nitelikte olmuştur. Yani Milletler Cemiyeti’nden çıkan karara göre Musul, Irak’a dâhil edilecek, Hakkâri ise Türkiye sınırlarında kalacaktı. Bu karar Milletler Cemiyeti Konseyi tarafından da kabul edilince Türkiye’nin İngiliz aleyhtarlığı daha da artmıştır. Ancak tüm bu tepkiler kayıtsız kalınca Türkiye, Ankara Antlaşması81 _{ile bu kararı onaylamıştır. Bu antlaşma, Irak’ın bugünkü}

sınırlarını belirleyen bir antlaşma olarak kayıtlara geçmiş aynı zamanda Musul sorunu da çözülmüş oldu. Antlaşma sonucunda, Musul’un petrol gelirlerinin % 10’unun, 25 yıl süreyle Türkiye’ye verileceği kararı kabul edilmiştir.82

Konferansta çözülemeyen bir diğer sorun, Fransa ile yaşanan kapitülasyonlar ve diğer meselelerdir. Türkiye ile Fransa arasındaki en önemli sorun Osmanlı’dan kalan borçlar sorunudur. Zira bilindiği gibi Osmanlı’nın en fazla borç aldığı devlet Fransa’dır. Lozan Antlaşması’na göre Fransa’ya olan borçların ödenmesi konusunda müzakereler gerçekleştirilecekti. Ancak Fransa’nın kapitülasyon geleneğini sürdürme eğiliminde bulunması, Türkiye’ye oldukça sorun yaratmaktaydı. Haziran 1928 tarihinde bu sorun için bir ödeme planı oluşturuldu. Böylece Osmanlı Düyun-u Umumiye sistemi ortadan kaldırılmıştır. Ancak 1929 Ekonomik Buhran sebebiyle Türkiye, yeniden ödeme zorluğu çekmiş ve biraz esneklik talep etmiştir. 1933 yılının 22 Nisan’ında, Türkiye lehine düzenlemeler olacak şekilde Paris’te yeni bir borç sözleşmesi imzalanmış, bu sayede Türkiye’ye esneklik sağlanmıştır.83 _{Bu dönemde}

aynı zamanda Türkiye, kapitülasyonları tamamen ortadan kaldırmak amacıyla birçok tedbir almıştır. Bu tedbirlerde en önemlisi, Türkiye’nin 1929’da çıkardığı bir kararla Fransız bir şirket aracılığıyla işletilen Adana-Mersin tren hattını satın almaya çalışmak istemesidir. Ancak bu duruma Fransa oldukça direnmiş ve Türkiye’nin tren hattını satın almasını engellemeye çalışmıştır. Tüm bu sorunlar neticesinde, Türk-Fransız ilişkileri olumsuz bir seyir almıştır.

Son olarak da konferansta çözülemeyen bir diğer konu, Yunanistan ile Ahali sorunudur. Buna göre Lozan Konferansı’nda Türkiye’de kalan Rum kesiminin, Yunanistan’da kalan Türkler ile değiştirilmesi sorunu ele alınmış ve bu konuda 30

81_{Bkz. İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları 1920 – 1945, Cilt I, Ankara, 1989; İsmail Soysal,}

Türkiye’nin Dış Münasebetleri ile İlgili Başlıca Siyasi Anlaşmaları, Ankara, 1965

82_{Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi( 1914 – 1980 ), Ankara 1988, s. 322-323, aktaran Sait Dinç,}

Atatürk Döneminde (1920- 1938) Türk Dış Politikasında Gelişmelere Genel Bir Bakış; İkili ve Çok uluslu İlişkiler, s. 9.

http://turkoloji.cukurova.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sait_dinc_ataturk_donemi_turk_dis_politikasi.pdf

, (Erişim Tarihi: 20 Ocak 2020)

34

Ocak 1923’te bir anlaşma yapılmıştır.84 _{Bu sözleşmeye göre Yunanistan’daki}

Müslümanlar, Türkiye’deki Rumlarla yer değiştirecektir. Fakat 30 Ekim 1919 tarihinden önce İstanbul Belediye Sınırları içinde yerleşmiş olan (Etabli) Rumlarla, Batı Trakyalı Türkler bu değişimden muaf tutulacaktır. Yani onlar için herhangi bir değişim söz konusu olmayacaktır.85 _{Sözleşmenin faal hale getirilmesi için her iki}

tarafın üyelerinin de dâhil olduğu ortak bir komisyon kurulacaktır. Bu komisyon 1923 yılında çalışmalara başlayarak bu problemi çözüme kavuşturmaya çalışmıştır. Ancak ortada olan sorun daha da büyümüştür. Çünkü Türkiye ile Yunanistan’ın yerleşmiş nüfus anlayışı birbirinden çok farklıydı. Bu farklılık iki ülkenin görüş ayrılığına düşmesine sebep olmuştur. Esasında Yunanistan, Türkiye’deki Rumların bulundukları yerde yani Türkiye’de kalmasını istemekteydi. Bu yüzden iki ülke arasındaki bu sorun çözülemeyince konunun Milletler Cemiyeti’ne taşınmasına karar verilmiştir. Ancak sorun burada da çözülememiş ve Türk-Yunan ilişkileri oldukça gergin bir hale gelmiştir. Taraflar arasındaki gerginliğin dozu artınca, Türkiye ile Yunanistan arasında geçici süreliğine bir antlaşma imzalanmış ve bu sayede gerginlik azaltılmaya çalışılmıştır. Buna rağmen taraflar arasındaki gerginlik bir türlü dinmemişti. Bu durumda Yunanistan Başkanı Venizelos, ortadaki sorunun Yunanistan’a vereceği zarardan oldukça endişelenmekteydi. Böylece Venizelos, bir yumuşatma girişiminde bulunarak bu gerginliğin karşılıklı konuşma ile çözülmesi teklifini sunmuştur. Türkiye bu teklife olumlu bakmış ve böylece taraflar arasında 10 Haziran 1930 tarihinde Ankara Antlaşması imzalanmıştır.86 _{Ankara Antlaşması ile}

hem İstanbul Rumları hem de Batı Trakyalı Türkler, ‘’yerleşmiş ahali’’ kapsamına dâhil olmuştur. Sonuç olarak bu problemler, dış politikada da etkili olmuştur.

Bu dönemde, dış politika bağımsızlık ilkesini temel almış, bu temelde kurulmuş ve bu ilkeden taviz verilmemeye büyük önem verilmiştir. Bilindiği üzere Birinci Dünya Savaşı sonrasında savaşı kazananlar ve kaybedenler arasında bir kutuplaşma yaşanmıştır. Bu kutuplaşma uluslararası politikayı büyük ölçüde etkilemiştir. Savaştan galip çıkan devletler, savaş sonrası oluşturulan uluslararası politikaların devamının sağlanmasını istemişlerdir. Ancak bu düşüncenin tam tersine sahip olan mağlup

84_{Sosyal Bilgiler ve Tarih Sitesi, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1923-1932),}

http://sosyalbilge.com/index.php/cumhuriyet-tarihi/198-ataturk-donemi-turk-dis-politikasi , (Erişim Tarihi: Ocak 2020)

85_{Sait Dinç, Atatürk Döneminde (1920- 1938) Türk Dış Politikasında Gelişmelere Genel Bir Bakış; İkili}

ve Çok uluslu İlişkiler,

http://turkoloji.cukurova.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sait_dinc_ataturk_donemi_turk_dis_politikasi.pdf

, (Erişim Tarihi: 20 Ocak 2020)

86_{Sait Dinç, Atatürk Döneminde (1920- 1938) Türk Dış Politikasında Gelişmelere Genel Bir Bakış; İkili}

ve Çok uluslu İlişkiler,

http://turkoloji.cukurova.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sait_dinc_ataturk_donemi_turk_dis_politikasi.pdf

35

devletler, savaş sonrasında imzalanan anlaşmanın ağır şartlarını kaldıramadıklarını düşündükleri için, mevcut düzende revizyonist bir değişiklik olmasını istemişlerdir. Yani sistemin yeniden düzenlenmesi gerektiğini savunmuşlardır. Böylesine bir kutuplaşmanın ortasında kalan Türkiye, savaştan yenik çıkan taraflar arasında olmasına rağmen revizyonist bir tavır sergilememiştir. Esasında Türkiye’nin bu tavrı sergilemesinin altında yatan en büyük neden hiç şüphesiz milli kurtuluş mücadelesinin zaferinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca Lozan Antlaşması ile Sevr hükümlerinin geçersiz sayılması da bu nedenler arasındadır.

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti, aynı zamanda sosyal, ekonomik, diğer alanlarda da köklü değişimler gerçekleştirmiştir. Bu değişiklikler, Atatürk’ün uygulamaya koyduğu inkılaplarla Türkiye’yi daima modern ve ileri seviyeye ulaştırmayı hedeflemiştir. Özellikle Batı’ya yönelmeye doğru atılan dış politika adımları, Türkiye’yi Batı medeniyeti seviyesine ulaştırmayı ideal olarak benimsenmesine önayak olmuştur. Atılan bu adımlar doğrultusunda Osmanlı İmparatorluğu yıkılmış ve bunun yerine daha milli bir devlet kurulmuştur. Böylece 28 Ocak 1920 tarihli Misak-ı Millide belirtildiği gibi Osmanlı toprakları artık bir İmparatorluk olmaktan çıkmıştır.87 _{İmparatorluğun yerini, milli şuuru yüksek bir}

yönetim şekli olan yeni bir devlet almıştır.

Sonuç olarak, Atatürk dönemi Türk dış politikasında yaşanılan gelişmeler, kurulan paktlar veya imzalanan antlaşmalar, Türkiye için oldukça önemli olmuştur. Bu gelişmeler Türkiye ile diğer devletlerarasındaki barışı tesis etmek amacıyla oluşturulmaya çalışılmış bir köprü görevi niteliği taşımaktadır. Zira Atatürk’ün vefatından sonraki süreçte Türk dış politikası İsmet İnönü liderliğinde devam edecektir.