Arma

bolluk ve bereket anlamları taşıyan (…) mühürler, çeşitli hayvanların üzerinde, mezar taşlarında, ziynet eşyalarında, ambarlarda, kap kacakta, silahlarında ve vücutlarında yaptıkları dövmelerde kullanılmıştır” (Gülensoy, 1989: 18). Damgaların mühürleşmesi resmiyetin, otoritenin oluşması ve ticaretin gelişmesi ile orantılı olarak gerçekleşmiştir.

“Eski Türkler atlarını, sürülerini kendilerine mahsus damgalarla damgalarlardı. Tonyukuk kitabesinde bu damgaların adından “töğün” diye bahsedilmektedir. Ege ve Toroslardaki Türkmen aşiretleri arasında “dökün” şeklinde söylendiği belirtilmektedir. Ege ve Toroslardaki Yörükler ise bu damgaya, dövme veya döğme demektedirler. Karşgarlı Mahmud’un büyük Türk ansiklopedisinde denebilecek eserinde kelime “töğün” olarak geçmektedir. Diğer bir damga şekli ise hayvanların kulağını biraz keserek yapılan işarettir. Buna Türkistan veya İran Azerbaycan’ında “En veya İn” denilir. Yörükler de “en” kelimesini kullanır. Kaşgarlı’nın Divan’ında bu ameliyenin adı “enemek”tir. Yörükler “enemek” kelimesini “iğdiş etmek, burmak” manasında kullanır. Kulaklara, ferdi mülkiyet işareti olarak çentik yapma usulü Macarlarda da mevcuttur” (Eröz, 1983: 221).

1.4. Arma

Türk Dil Kurumu sözlüğünde “Bir devletin, bir hanedanın veya bir şehrin simgesi olarak kabul edilmiş resim, harf veya şekil, ongun” (TDK, 1998:135) şeklinde tanımlanmaktadır. Armalar bir devlet, hükümdar, aile, boy, kent ya da dinsel tarikata ait, otoriteyi temsil eden ayırt edici işaretler olarak da tanımlanabilir (Pilici, 2008: 59). Türkler arma yerine yakın yüzyıla kadar tuğ kullanmış, yakın yüzyılda askeri teşkilatlarda kullanılan tuğların yanı sıra arma olarak isimlendirilen yeni semboller de kullanılmaya başlanmıştır.

Her toplum kendisi için çeşitli sembolleri de içerisinde ihtiva eden armalar oluşturmuştur. Batılı toplumlarda görülen arma yapısından farklı olarak Türkler arma sayılabilecek simge nesneleri daha sonradan bayraklarına işlemişlerdir. Armaların bayrak kullanmaya geçmeden önce bayraklaşan nesneler olduğunu söyleyebiliriz. Genel olarak kurt, pars ve kartal arma olarak kullanılmıştır. Türklerin arma olarak kullandıkları varlıklara kutsiyet atfettikleri, onlara karşı büyük bir saygı duydukları bilinmektedir (Çoruhlu, 1995: 135-145).

Türklerin arma olarak en çok kullandıkları hayvanlar kurt, pars ve kartal cinsi kuşlar olmuştur. Bunlardan biri olan kurt Türkler arasında daha çok Hunlardan sonra görülen bir armadır. Özellikle Göktürklerin egemen oldukları dönemde diğer Türk toplulukları arasında yaygınlık göstermiştir. Göktürkler döneminde bir arma olarak da

16

düşünülebilecek olan ongunla ilgili olarak Yaşar Çoruhlu “Göktürk sülalesinin kurt ongunu zamanla altın kurt başlı sancak haline gelmiştir” (Çoruhlu, 1995: 101) demektedir. Bir arma olarak Göktürkler döneminde at koşumlarından, kalkanlarına kadar işledikleri ve tuğlarına geçirdikleri kurt başı figürleri, zaman içerisinde mavi zemin üzerinde yandan görünüşlü bir kurt kafası olarak bayraklara yansımıştır. Arma olarak kullanılan hayvanlardan birisi olan Pars, özellikle eski Türk inançlarının ve kendisine duyulan saygının ifadesinin yansıması olarak Selçuklular döneminde karşımıza çıkmaktadır. Selçuklu dönemine ait mimari örneklerinde, basılan paralara pars arması işlenmiştir. Günümüz Türk toplumlarında da pars bir sembol, arma ve saygınlık kaynağı olarak kullanılmaya devam etmektedir. Özellikle 1991’de Hakas Türkleri tarafından kurulan Hakas Cumhuriyeti devlet armasında, Tataristan’ın resmi devlet armasında ve Almata şehrinin resmi armasında görülen pars, bu saygınlığın en açık sembolik anlatımı olarak görülmelidir (Davletov, 2007: 30-33).

Orta Asya’dan batıya yönelen Türk boylarının kurt ongunlarından sıyrılarak arma olarak kullandıkları kuşlarının olduğu görülmektedir. Efsaneye göre, Günhan'ın şahin, Ayhan'ın kartal, Yıldızhan'ın tavşancıl, Gökhan'ın sungur, Dağhan'ın çakır ve Denizhan'ın üç kuş sembollerinin olması bu duruma örnektir (Durmuş, 1993: 52). Yine Oğuzların 24 boydan her birisinin kendisine kartal cinslerinden bir sembol seçtikleri bilinmektedir. Türk devletleri içerisinde yer alan Selçuklular da kartalı arma olarak kullanmışlardır. Bütün dünyada Selçuklu kartalı olarak bilinen bu arma bugün Emniyet ve Havacılık alanları gibi birçok alanda kullanılan önemli bir semboldir.

Türk armalarının batıya tesiri konusunda Durmuş şu bilgileri vermektedir:

“Türk armalarından bazıları Avrupa'ya dahi geçmiştir. Bunlardan en önemlisi kartaldır. Kartal devlet arması olarak Avrupa'ya başlıca iki yoldan gelmiştir. İlk önce. Kuzey Türkleri harekete geçmişlerdir. Avrupa milletlerine en büyük tesirde bulunan Selçuklu Türkleri olmuştur.12 Türklerin garp komşuları Bizanslılar bu motifi aldıkları gibi yaymışlardır. Haçlı seferleri sırasında Avrupa milletlerinin Türkler ile temasa geçli meleri bu motifin Avrupa sanatına intikalini dahi meydana getirmiştir”(Durmuş, 1993: 53-54).

Osmanlı Devletinin yakın dönemine kadar Türklerde batılı anlayışta bir arma geleneğinden bahsedemeyiz. Daha çok tuğların kullanıldığı bilinmektedir. Osmanlı devletinin yakın dönemde kullanmaya başladığı armalar şunlardır:

17

1.Fotograf: II. Mahmud zamanında kullanılan Osmanlı armasının ilk şekli. (http://tarihvemedeniyet.org)

18

3. Fotograf: Sultan Abdülmecid dönemi Osmanlı Arması

(http://tarihvemedeniyet.org)

19

5. Fotograf: Osmanlı Devlet Armasının Son Şekli (http://tarihvemedeniyet.org)

Yukarıda resmi verilen Osmanlı devlet armasının son şeklinde 30 sembol bulunmaktadır. Bu semboller aşağıda sırası ile verilmiştir.

1- Tuğranın etrafındaki güneş motifi, padişahın güneşe benzetilmesinden ileri gelir 2- II. Abdülhamit'in tuğrası

3- Sorguçlu serpuş: Osman gaziyi ve tahtı temsil eder 4- Yeşil Hilafet sancağı

5- Süngülü tüfek: Nizam-ı Ceditle birlikte Osmanlı ordusunun asıl silahı olmuştur 6- Çift taraflı teber

7- Toplu tabanca

8- Terazi: şeşper ve asaya asılıdır, adaleti temsil eder. 9- (Üstte) Kuran-ı Kerim. (Altta) Kanunnameler.

10- Nışan-ı al-i imtiyaz: Devlet adına faydalı işlerde bulunmuş ilim adamları, idareci ve askerlere veriliyordu.

11- Nışan-ı Osmani: Sultan Abdülaziz Han tarafından 1862'de ihdas edilmiş olup, devlet hizmetinde üstün başarı sağlayanlara verilirdi.

12- Asa ve şeşper

13- Çapa, Osmanlı denizciliğini temsil eder. 14- Bereket boynuzu

20 16- Yay

17- Mecidi nişanı

18- Borazan, modern mızıka takımının kullandığı çalgı aletidir

19- Şefkat nişanı, 1878'de II. Abdülhamit Han tarafından ihdas edilmiş olup; savaş zamanında, büyük afetlerde devlete, millete hizmet eden kadınlara verilirdi.

20- Top gülleleri (Bazı armalarda bulunmuyor.) 21- Kılıç

22- Top, topçu ocaklarını temsil eder.

23- El siperlikli tören kılıcı: bu kılıç klasik Türk kılıcı olmayıp, o devirdeki subaylar tarafından kullanılırdı.

24- Mızrak.

25- Çift taraflı teber, orduda üst düzey görevliler tarafından üstünlük sembolü olarak kullanılmıştır.

26- Tek taraflı teber (balta) 27- Bayrak

28- Osmanlı sancağı

29- Mızrak: Son dönem mızraklı süvari alaylarını remzeder

30- Kalkan, Ortasında stilize edilmiş bir güneş motifi var. 12 yıldız: Rivayete göre bu 12 yıldız 12 burcu temsil eder. Güneş bu burçlar üzerinde hareket eder (http://tarihvemedeniyet.org)