Arapların Sözleri

Meseller ve atasözleri Kur’ân-ı Kerim, hadisler, şiir ve nesirlerin temel kâidelerinin dayandığı, mananın kendisiyle anlaşıldığı dilin cüzleri konumundadır.343

Arapların atasözleri ve meselleri semâ metoduyla derlenmiş nakli delillerdir ve tevatür yoluyla güvenilen kişilerin naklettiği bu sözler dilciler arasında ittifakla delil olarak kullanılmıştır.344 _{Bu ittifakı destekleyenler Arapçasına güvenilen ve fesâhati}

degişmemiş Arapların sözlerinin delil kabul edileceğini bildirmişlerdir.345 _{Bu sözler}

genellikle dilin bozulmadığı çöllere yolculuk yapan dilcilerin derlemeleriyle kaynaklara geçmiş ve bu güne kadar nahiv ve lügât kitaplarında çokça yer almıştır. Arapların sözleri deyince önce meseller sonra günlük konuşmalar sonra da Araplardan işitilmediği halde onların sözlerine uygun olarak söylenen ifadeler akla gelmektedir.346 _{İbn Akîl de}

eserinde yer yer Arapların sözlerinden delil getirmiştir ve bu sözleri zikretmeden önce şu misal getirme ifadelerini kullanmıştır. و ْحَع , َكُل ْوَقَك , ْمُهُل ْوَق ُهْنِم َو , ْمُهُلْوَق َو , ُهْنِم َو , اوُلَاق , ىكح مهملَّك نم , مُهُم َلََّك , َليِق , ْمُهُل ْوَقَك , ْمِهِعاَسِل يِف , ِهِلْوَق يِف , ْمُهُضْعَب ُلْوَق يِف , ُهَدْنِع هْنِم َو ْم gibi ifadelerden sonra Arapların çeşitli sözlerine yer verilmiştir.

Müellif kâideleri temellendirmek için çok sayıda meselden faydalanmıştır. Kitaptan seçilen bazı Arap sözlerinin geçtiği konular aşağıda izah edilmiştir.

342 _{İbn Akîl, a.g.e., II/14; İbnu’n-Nâzım, a.g.e., s.364; İbn Ümmi Kâsım, Tavzîhu’l-Makâsıd, II/748;} Ömer, Şerhu’r-Râdiyy,IV/277; İbn Ümmi Kâsım, el-Cene’d-Dânî, s.92.

343 _{el-Âlûsî, Mahmûd Ebû’l-Fadl, İttihâfu’l-Emcâd fî mâ Yasihhu bihî’l-İstişhâd, (thk. Adnân} ‘Abdurrahman ed-Dûrî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrût, 1982, s.60.

344 _{Câl, Mahmûd, el-Isbâh fî Şerhi’l-İktirâh, Dâru’l-Kalem, Beyrût, 1989, s.90; el-Enbârî, Lume’ul-}

Edilleti fî Usûlî’n-Nahv, (thk: Said el-Afgânî), Matbaat-i Câmiati’s-Suriye, Dimaşk, 1956, s.84.

345 _{es-Suyûtî, el-İktirâh, s.47.} 346 _{Erdim, a.g.e., s.102.}

1) Mübtedânın Nekre Gelme Şartı

Mübtedâ isim cümlesinin kendisiyle başladığı merfû isimdir. Mübtedâ genellikle ma’rifedir. Bir fayda vermesi şartıyla (umûmîlik ve husûsîlik vs.) mübtedâ bazen nekre de gelebilir. İbn Mâlik, Elfiyye eserinde mübtedânın nekre gelmesinin şartlarından sadece altı tanesini zikretmiştir. Ama o başka kitaplarında bu şartları otuza kadar çıkarmıştır.347 _{İbn Akîl bu şartlardan sadece yirmidört tanesini açıklamıştır çünkü ona}

göre diğerleri sahîh değildir.348

Mübtedâ mahsûr manasında olursa nekre olabilir. باَع اَذ َّرَه َأ ٌّرَش 349 _{Bu meselde}

mübtedâ olan _{ٌّرَش , manasında mahsûrdur ve cümle takdiren ٌّرَش َّلِْإ باَع اَذ َّرَهَأ اَم şeklindedir.} İkinci bir görüşe göre باَع اَذ َّرَهَأ ٌّرَش meselinde mübtedânın mevsûf olması da caizdir. Çünkü vasıf genel olarak zâhiren veya takdiren mübtedâyı vasıflandırabilir. Cümlenin takdiren باَع اَذ َّرَهَأ ٌميِظَع ٌّرَش olmasıyla ٌميِظَع takdiri bir sıfat olarak nekre gelen mübtedâyı vasıflandırmıştır.350

2) Haberin Öne Geçmesi

Haber isim cümlesinin ikinci kısmıdır ve merfûdur. Haber genellikle nekredir. Mübtedâya haberin bir kısmına dönen muttasıl bir zamîrin bitişmesiyle haber mübtedâdan önce getirilir. Bunun aksi olarak mübtedâ ona bitişen zamîrle beraber haberden önce gelirse, zamîrin sonra gelen bir isime döndürülmesi durumu ortaya çıkar ki bu genel nahiv kurallarına uygun değildir. Nitekim اًدْبُز اَهُلْثِم ِةَرْمَّتلا ىَلَع / Hurmada

çekirdek olarak aynısı vardır. Bu meselde mübtedâ olan ُلْثِم‘ye haberin bir parçası olan

ِةَرْمَّتلا‘ne dönen ( اَه ) zamîri bitişmiştir. Bu sebeble de yukarıda zikredilen kural gereği ِةَرْمَّتلا ىَلَعifadesi haber olarak mübtedâdan önce gelmiştir.351

3) Mübâlaga-i İsm-i Fâil Siygalarının Ameli

Bir varlıkta, bir niteliğin aşırı derecede olduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlere mübâlaga-i ism-i fâil denir. İbn Akîl’in zikrettiği mübâlaga-i ism-i fâil siygaları şunlardır: ٌلِعَف , ٌليِعَف , ٌلوُعَف , ٌلاَعْفِم , ٌلاَّعَف. Bu kalıplar ism-i fâil kuralına göre fiilleri gibi amel edebilirler. En çok kullanılan mübâlaga vezni sırasıyla ٌلاَّعَف ile ٌلاَعْفِم ve ٌلوُعَف‘dür. Nitekim Araplardan işitilen duâ sözü bu konuda örnek verilmiştir. ٌعي_{ِمَس َاللَّ َّنِإ}

347 _{İbn Akîl, a.g.e., I/205.} 348 _{İbn Akîl, a.g.e., I/212.}

349 _{ez-Zemahşerî, el-Müstaksâ fî Emsali’l-‘Arab, II/130, no:448.}

350 _{İbn Akîl, a.g.e., I/207; İbnu’n-Nâzım, a.g.e., s.81; es-Suyûtî, Hemu’l-Hevami’, I/381; İbn Hişâm,}

Muğni’l-Lebîb, s.609; İbn Cinnî, el-Hasâis, I/319; Sîbeveyh, el-Kitâb, I/329; el-Ehdele, Müzekkirâtü’n- Nahviyye, I/176.

72

ُهاَعَد ْنَم َءاَعُد / Allah kendisine dua edenlerin dualarını işitendir. Bu sözde ٌعيِمَس mübâlaga-i ism-i fâili, fiili gibi amel ederek _{َءاَعُد lafzını mef’ûl alarak nasb etmiştir.}352

4) Nidâ Harfinin Hazfı.

Nidâ harfi ile çağrılana (ünlenene) münâdâ denir. Nidâ harfleri أ , ْيَأ ,اَيَه ,اَّيَأ ,اَي ‘dir. Arapçada genellikle nidâ (اَي) harfi ile yapılır. Münâdâ müsteğas, münâdâ mendub (yardım isteme) ve münâda zamîr olursa nidâ harfinin hazfı caiz değildir. Bunların dışında genellikle münâdâ ile beraber olan nidâ harfinin hazfı caizdir. Fakat ism-i işaretle ve ism-i cinsle beraber geldiğindede nidânın hazfı azdır. Hatta Nahivcilerin çoğuna göre ism-i cinsle beraber geldiğinde de nidânın hazfı yasaktır. Fakat onlardan bir gurup bunu da caiz görmüş ve İbn Mâlik de onlara dâhil olmuştur. İsm-i cinsle kullanıldığında nidânın hazfı Arapların sözlerinde vârid olmuştur. İbn Akîl bu sözleri açıklamıştır. َلْيَل ْحِبْصَأ / Uykusuzluğu uzayan kimse, “Ey gece sabah ol” der.353 _Aslında

لْيَل اَي diyerek temenni de bulunmuştur. Diğer söz ise: اَرَك ْقِرْطَأ / Kadın ve erkeklerden görüşü zayıf kimselere denir.354 _{Aslında اَرَك اَي demek istemiştir. Her iki örnekte de لْيَل ve}

اَرَك cins isim olarak münâdâ olmalarında rağmen nidâ harfleri hazfolmuştur.355 5) Fâil ve Mef’ûlun Tehiri

Fâil ile mef’ûl bir araya gelince fâil önce gelir ama sonra gelmesi de caizdir. Fâille mef’ûlün i’râb alâmetleri gizli olduğunda karışıklık ihtimali olduğu için fâilin mef’ûlden önce gelmesi vacibtir. ىسيع ىسوم َبَرَض / Mûsâ, Îsâ’yı dövdü. İ’râb belirli olmadığı için ىسوم’nın fâil ve ىسيع’nın mef’ûl olması vaciptir. Cumhurun görüşü de böyledir ama bazıları mef’ûlun takdimini bu ve benzeri örneklerde caiz görmüşlerdir. Çünkü onlar mef’ûl için bir karışıklığı amaçlamışlardır.356 _{Diğer hususa göre ise i’râb}

alâmetleri belirli olmasa da mef’ûlde fâili belirli eden bir karîne olduğunda mef’ûlun takdimi de tehiri de caizdir. Bu konu Arapların şu sözüyle açıklanmıştır. ىَرْثّمِكْلا ىَسوُم َلَكَأ / Musa armudu yedi. Cümle ىَسوُم ىَرْثّمِكْلا َلَكَأ şeklinde mef’ûlün takdimiyle de söylense bir karışıklık söz konusu olmaz çünkü yeme eylemi bir nesneye atfedilmez. Yine fâil

352 _{İbn Akîl, a.g.e., II/107; İbnu’n-Nâzım, a.g.e., s.304; İbn Hişâm; Şüzûrü’z-Zeheb,s.506; es-Suyûtî,}

Hemu’l-Hevami’, III/94; İbn Ümmi Kâsım, Tavzîhu’l-Makâsıd, II/855.

353 _{ez-Zemahşerî, el-Müstaksâ fî Emsali’l-‘Arab, I/200-201, no:819.} 354 _{ez-Zemahşerî, el-Müstaksâ fî Emsali’l-‘Arab, I/45, no:160.}

355 _{İbn Akîl, a.g.e., II/233-235; İbnu’n-Nâzım, a.g.e., s.402; Sîbeveyh, el-Kitâb, II/231; el-Galâyînî,}

Câmiu’d-Dürûsi’l-‘Arabiyye, LXX/71; Ömer, Şerhu’r-Râdiyy,I/425-427; İbn Hişâm, Evdahu’l-Mesâlik,

II/1083.

zamîr olarak mahsûr değilse yine mef’ûlun tehiri vaciptir. اًدْيَز ُتْبَرَض . Fakat zamîr olan fâil mahsûr olursa bu defa da fâilin tehiri vaciptir. اَعَأ َّلِْإ اًدْيَز َبَرَض اَم .357