Aracı Kurum Piyasasının Özellikleri

Şekil 5.1’den de görüleceği üzere, 2001 yılında yaşanan finansal krizin ardından bağımsız aracı kurumların ve ticari bankaların sahip oldukları aracı kurumların sayısında belirgin bir düşüş gözlemlenmiştir. Krizin etkisi ile sermaye piyasalarında faaliyet gösteren görece düşük sermayeye sahip birçok aracı kurum faaliyetini durdurmuş, aynı dönem içerisinde finansal krizin ardından el konan ticari bankalarla birlikte sahip oldukları aracı kurumlar da kısa bir süre içerisinde piyasanın dışında kalmıştır.

Bu dönemde ticari bankaların bir kısmı TMSF bünyesine dâhil olarak B&S’lar yolu ile el değiştirmiş, bazı ticari bankalar ise kendilerine yabancı ortak bularak

faaliyetlerine devam etmiştir. Bu sürecin etkileri, ticari bankaların sahip olduğu aracı kurum sayılarındaki düşüşten de görülebilir. Düşüşün bir diğer nedeni de yabancı sermaye girişleri sonucu satın alınan ticari bankalara ait aracı kurumların yabancı sermaye grubunda ele alınmaya başlamasından kaynaklanmaktadır.

Şekil 5.1 : Aracı kurum sayıları (sahipliklerine göre)

Kaynak: 2001-2008 yılları arasındaki TSPAKB kayıtlarından derlenmiştir.

Bu süreçte doğrudan holdinglerin (bir kısmı ticari banka sahibi de olan) sahipliğindeki aracı kurum sayısında belirgin bir değişim gözlenmemesine rağmen, ek çizelge A.1’de de görülebileceği gibi aracı kurum sahibi olan holdinglerde değişim yaşanmıştır. Ticari banka sahibi olmayan birçok holding, finansal kriz sürecinde yara alan holdinglerin aracı kurumlarını devralarak sermaye piyasalarında yerlerini almıştır.

2005 yılından sonra gözlemlenen en belirgin olgu ise, yabancı sermayeli şirketlerin gerek ticari bankaları satın alma yoluyla dolaylı yoldan gerekse bağımsız aracı kurumları satın alma yoluyla doğrudan aracı kurum sektörüne yüksek oranda sızdığıdır. Daha öncede belirttiğimiz gibi burada yabancı sermayenin sahip olduğu aracı kurumlar, hem ülkemizde faaliyet gösteren yabancı ticari banka ve yatırım bankalarını, hem de diğer yabancı şirketleri kapsamaktadır. Yabancı sermaye girişlerinin içeriği ve yılları ile ilgili bilgilere ek çizelge A.2 incelenerek ulaşılabilir. Yaşanan süreç içerisinde yatırım ve kalkınma bankalarının sahip olduğu aracı kurum sayısı da, ülkemizde yatırım ve kalkınma bankacılığı konusundaki gelişmemişliği de yansıtmaktadır. Ek çizelge A.3’te de görülebileceği gibi sınırlı sayıda kalkınma ve

0 10 20 30 40 50 60 70 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

yatırım bankasının sahip olduğu aracı kurumların geçen süre içerisinde daha da azaldığı görülmektedir.

Şekil 5.2 : Aracı kurum şube / acente / irtibat bürosu sayıları (sahipliklerine göre)

Kaynak: 2001-2008 yılları arasındaki TSPAKB kayıtlarından derlenmiştir.

Türkiye sermaye piyasalarında ticari bankaların sahip oldukları aracı kurumlar, aynı zamanda bu ticari bankaların şubelerini acente olarak kullanmaları dolayısıyla oldukça geniş bir müşteri profiline hitap etme olanağı bulmaktadır. Bu arada, ticari bankaların sahibi oldukları aracı kurumların şube sayılarında da 2004 yılındaki düşüşten sonra, 2005 yılından itibaren bir artış trendi olduğu görülmektedir. Bu ani düşüşün temel sebebi, 2005 yılı içerisinde Pamukbank’ın (737 şube) ve Dışbank’ın (172 şube) ellerindeki aracı kurumların bu grubun dışına çıkmasıdır. Buna rağmen, diğer yerli ticari bankalar sahip oldukları aracı kurumların hizmet ağlarını yeni acente şubeleri aracılığıyla genişletmeye devam etmişlerdir.

Yabancı sermayeli kurumların aracı kurum sektörüne girişleri ise 2006 yılında yoğunlaşmış ve bu durum şube sayısına doğrudan yansımıştır. Bu dönemde yerli holdinglerin bazılarından satın alınan ticari bankalar aracılığıyla sektörde önemli pay sahibi aracı kurumların bazıları da yabancı sermaye tarafından kontrol altına alınmıştır. 2006 yılından sonra yabancı sermayenin sahip olduğu şube sayısındaki artış, yaygın şube ağına sahip bazı ticari bankaların satın alınması ile elde edilmiş olsa da, yerli ticari bankaların şube ağıyla karşılaştırıldığında yabancı sermaye şubelerinin düşük bir düzeyde kaldığı söylenebilir.

0 500 1,000 1,500 2,000 2,500 3,000 3,500 4,000 4,500 5,000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

2004 ve 2005 yılları arasında şube sayılarında önemli artışlar yakalayan birkaç aracı kurumun etkisiyle önemli bir yükseliş trendine giren holdinglerin sahip oldukları aracı kurumların şube sayısının kısa süre içerisinde düşme sebebi de yine aynı gerekçeyle açıklanabilir. 2005 yılı içerisinde faaliyet gösteren Pamuk Menkul Değerler’in şube sayısının 195’ten bir yıl içerisinde sıfıra düşmesi ve Koç Yatırım Menkul Değerler’in 178 şubesiyle piyasadan çekilmesi holdinglerin sahip oldukları aracı kurumların şube sayılarındaki yükselişin keskin bir düşüşle sona ermesine sebep olmuştur.

Bağımsız aracı kurumların olduğu grubun şubelerinin sınırlı sayıda olduğu ilk bakışta anlaşılır durumdadır. En yüksek aracı kurum sayısına sahip grup olan bağımsız aracı kurumların, birçoğunun şubesi bulunmamakta ve birkaç tanesi hariç küçük ölçekli biçimde faaliyet göstermektedirler. Benzer bir durum yatırım ve kalkınma bankalarının sahip olduğu aracı kurumlar içinde geçerlidir. Diğer gruplarla karşılaştırıldığında, bu grupta bulunan az sayıdaki aracı kurumun şube sayısı da diğerlerinden oldukça düşük seyretmektedir.

Ödenmiş sermaye, aracı kurumların satın alma gücünü yansıttığı kadar, bu kurumların arkasındaki sermaye gücünü de yansıtmaktadır. Şekil 5.3’ün de gösterdiği gibi, 2001 yılından sonra ticari bankaların sahip olduğu az sayıdaki aracı kurumun ödenmiş sermayesi diğer gruplara nazaran üst düzeyde artış göstermiştir. Ticari bankaların sahip oldukları aracı kurumların ödenmiş sermayeleri, son üç yıl içerisinde yabancı sermaye girişleri ile kayba uğramışsa da, az sayıda olmalarına rağmen sermaye piyasası faaliyetlerindeki ağırlıklarını açıkça göstermektedir.

Gruplar içerisinde holdinglerin doğrudan sahip olduğu aracı kurumların ödenmiş sermayelerinin de düzenli bir şekilde artması, ticari bankalara sahip olmamalarına karşın, devraldıkları aracı kurumlar aracılığıyla sermaye piyasalarına giren holdinglerin, bu piyasalarda pozisyon alma isteklerinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir.

Gerek yaygın şube ağına sahip ticari bankaların, gerekse bağımsız aracı kuruluşların satın alınması yoluyla gözlemlenen sermaye piyasalarına yabancı sermaye girişleriyse, 2005 yılından sonra artış göstererek üç yıllık bir süre içinde yerli holdinglerin sahip oldukları aracı kurumların ödenmiş sermayelerinin üzerine çıkmıştır.

Şekil 5.3 : Aracı kurumların ödenmiş sermayeleri (sahipliklerine göre)

Kaynak: 2001-2008 yılları arasındaki TSPAKB kayıtlarından derlenmiştir.

Bağımsız aracı kurumların ve ülkemizde sermaye piyasalarındaki faaliyetleri oldukça düşük seviyede olan yatırım ve kalkınma bankalarının aracı kurumlarınınsa, geçen süre içerisinde ödenmiş sermayelerinde belirgin bir artış gözlemlenmemiştir.

2001 krizinin ardından girilen konsolidasyon sürecinin günümüze yansıyan sonucu, sermaye piyasası aracı kurum sektöründe yoğunlaşmanın gittikçe arttığı, daha az sayıda aracı kurumun daha büyük sermaye paylarıyla piyasalarda boy gösterdiği bir tablodur. Ticari bankaların sahip oldukları aracı kurumların, pazardaki sermayelerini diğer gruplara göre yüksek oranda artırdığı bir dönemin yaşandığı açıkça görülebilmektedir.

Ancak finansal krizin ardından finansal piyasalarda yaşanan elverişli dönemde, gerek ticari banka sahipliği yoluyla sermaye piyasalarına uzanamayan holdinglerin doğrudan aracı kurumları satın almaları yoluyla, gerekse yabancı sermaye girişleri sonucunda bu iki gruba ait aracı kurumlarında sermaye piyasalarında gün geçtikçe güçlendiği bir dönem gözlemlenmektedir.

5.3 Aracı Kurum Piyasasında Performans Göstergeleri