Araştırmayla İlgili Yayınlar

Kütahya’daki su yapılarıyla ilgili ilk ve en önemli bilgileri, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinden öğrenmekteyiz. Bu eserde Aşağı Kale’deki su yapısı, kale içindeki çeşme ve Zereğen Mahallesi Hisar Bey Cami şadırvanından bahsetmiştir. Merkezde altısı sağlam, üçü kullanılmaz durumda dokuz hamam olduğunu aktarıp, bunlardan Rüstem Paşa (Balıklı) Hamamı’nın kitabesini okumuştur. Diğer adı geçen hamamlar ise şunlardır: Kadıasker Hamamı, Şengül Hamamı, Kemer Hamamı, Hüseyin Paşa Hamamı ve Eytemür Hamamı. Ayrıca kentte yirmi üç saray hamamı olduğunu söylemektedir. Çelebi, Kütahya’da otuz çeşme olduğunu belirtmekle birlikte, bunlardan Zereğen Mahallesi Cafer Paşa Çeşmesi, Cafer Paşa Çeşmesi’nin yanındaki Çeşme ve Yeni Mahalle Çeşme kitabelerini okumuştur. Son olarak merkezde, iki adet sakahane olduğundan bahsetmektedir. Yoncalı Ilıcası ve Altuntaş kasabasındaki hamamdan ismen bahseden Çelebi, Gediz Gazanfer Ağa Hamamı’nın ise kitabesini okumuştur. Çelebi’nin son durağı Simav olmuş ve Hacı Pir Ahmed Ağa Cami duvarında, Paşa Pınarı Çeşmesi’yle birlikte şehirde üçü hamam ve dördü ılıca toplam yedi hamam olduğundan söz etmektedir. Hamamlar, Babuk Bey Hamamı, Karaca Ahmed Bey Hamamı ve şehirden yarım saat uzakta, kuzey tarafında Germab

hamamıdır. İsmi geçen ılıcalar ise şunlardır: Büyük Ilıca, Çifte Osim Ilıcası, Naşlı Ilıcası, Cennetköy Ilıcası1.

Kütahya’yla ilgili önemli çalışmaların başında İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın çalışması gelmektedir. Germiyanoğulları tarihinden ayrıntılı bir şekilde söz edilmekle birlikte, bu döneme ait İshak Fakih Çeşmesi’nin kitabesine yer vermiştir. Osmanlılar döneminden ise Çukur çeşme kitabesi ve Ulu Cami Sakahanesi’nin kitabeleri geçmektedir2.

Türk-İslam devri kitabe estampajları hakkında önemli çalışma, Uluğ İğdemir’e aittir. Kütahya’yla ilgili bölümde Yoncalı Kaplıcası, Rüstem Paşa Hamamı, İshak Fakih Çeşmesi, Koru Çeşmesi ve Ali Ağa Çeşmesi kitabelerinin tarihleri mevcuttur³.

Germiyanoğulları tarihiyle ilgili önemli çalışmalardan biri, Mustafa Çetin Varlık tarafından gerçekleştirilmiştir. Eserde beyliğin siyasi ilişkileri ve özellikle vakfiyeleri hakkında bilgiler mevcuttur⁴.

Köprü mimarisi hakkında önemli çalışmaların başında Cevdet Çulpan’ın çalışması gelmektedir. Kataloğa sadece Kalburcu Köprüsü dâhil edilmiştir. İkizhöyük, Ağaçköy, Yıprak, Perli, Ak ve Alayund Köprüleri de ismen geçmektedir5. Konu hakkındaki bir diğer çalışma Gülgün Tunç’a aittir. Çalışmada Hacı Hamza ve Altıntaş Köprülerinden söz edilmiştir6. Fügen İlter’in çalışmasında ise sadece Ak Köprü’nün tanımı yapılmıştır7.

Kütahya’nın mimari eserleri hakkında en kapsamlı çalışma, Ara Altun tarafından yapılmıştır. Cami, mescit, medrese, tekke, türbe, han, hamam ve bedesten yapıları, mimari ve sanat tarihi disipliniyle ele alınmıştır. Konumuzla ilgili olarak

1 Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 9, 1. Baskı, Hazırlayanlar Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 13-27.

2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları Zamanında

Kütahya Şehri, Devlet Matbaası, İstanbul, 1932.

3 Uluğ İğdemir, “Merhum Halil Ethem Eldem’in Türk Tarih Kurumu’na Armağan Ettiği Türk-İslâm Devri Kitabe Estampajları”, Belleten, IV/16/I, Ankara, 1940, ss. 545-563.

4 Mustafa Çetin Varlık, Germiyanoğulları Tarihi (1300-1429), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1974.

5 Cevdet Çulpan, Türk Taş Köprüleri, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2002.

6 Gülgün Tunç, Taş Köprülerimiz, Karayolları Genel Müdürlüğü Matbaası, Ankara, 1978.

7 Fügen İlter, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Karayolları Genel Müdürlüğü Matbaası, Ankara, 1978.

Saray, Küçük, Eydemir, Kazasker, Balıklı, Lala Hüseyin Paşa, Kemer, Şengül ve Yeni Mahalle Hamamları, Ulu Cami Sakahanesi ve çeşmeler hakkında önemli bilgiler vermektedir⁸.

Yılmaz Önge’nin “Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları” adlı çalışması Anadolu Selçuklu hamamları üzerine yapılmış en ayrıntılı çalışmadır. Eserde Yoncalı Kaplıcasından bahsedilmektedir. Bu çalışmada yapının planı çizilerek, ayrıntılı tanımı yapılmış ve kaplıcanın Türk hamam mimarisi içerisindeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur9. Önge’nin su yapılarıyla ilgili önemli bir diğer çalışması “Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları’dır”. Çalışmada, Anadolu öncesi su mimarisi ve Anadolu’daki çeşme, sebil ve şadırvanların XI. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar gelişimi örneklerle ele alınmaktadır. Konumuzla ilgili olarak Kütahya Lala Hüseyin Paşa Cami Şadırvanı 1 ve Gök Şadırvan (Yakup Çelebi İmaret Mescidi) hakkında kısa bilgiler de bulunmaktadır10.

Kütahya’nın vakfiyeleri hakkındaki önemli çalışmaların başında Cevdet Dadaş ve Atilla Batur’un eseri gelmektedir11. Daha sonra 3 cilt halinde yayımladıkları çalışmada Osmanlı arşiv belgeleri ışığında Kütahya ele alınmış ve vakfiyeler konusunda büyük bir boşluk doldurulmuştur12.Vakıflarla ilgili diğer çalışmalar Özlem Zeyrek Soyer’e aittir. Yüksek lisans tezinde kadın vakıfları13, doktora tezinde ise XVIII. yüzyıl Kütahya vakıfları ele alınmıştır14. Mesut Aydın ise 16. yüzyıl sonlarında Kütahya sancağı vakıflarını ele almıştır15.

8 Ara Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi: Bir Deneme”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına

Armağan: Kütahya, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları İstanbul, 1981-1982, ss.

171-700.

9 Yılmaz Önge, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, VGM Yayınları, Ankara, 1995.

10 Yılmaz Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.

11 Cevdet Dadaş, Atilla Batur, Osmanlı Arşivi Belgelerinde Kütahya 1, Kütahya Belediyesi Kültür Yayınları, Kütahya, 1999.

12 Cevdet Dadaş, Atilla Batur, İsmail Yücedağ, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kütahya Vakıfları II, Cilt 1-3, Kütahya Belediyesi, Kütahya, 2000.

13 Özlem Zeyrek Soyer, Kadın Vakıfları: Kütahya Örneği (1789– 1923), Dumlupınar Üniversitesi0 SBE. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2007.

14 Özlem Zeyrek Soyer, XVIII. Yüzyılda Kütahya Vakıflarının Sosyal ve Ekonomik Hayata

Katkıları, Afyon Kocatepe Üniversitesi SBE. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar, 2015.

15 Mesut Aydın, 560 Numaralı Tahrir Defterine Göre 16. Yüzyılın Sonlarında Kütahya Sancağı

Vakıfları (Kütahya ve Çevresi), Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi SBE. Yayınlanmamış Yüksek

Germiyanoğulları Beyliği’nin mimari eserleri hakkındaki en önemli çalışma Ali Osman Uysal’a aittir. Çalışmada Kütahya ve ilçelerinin de içinde bulunduğu mimari eserler hakkında detaylı bir eser ortaya konulmuştur. Kütahya Eski-Yeni Hamam, Kütahya Saray Hamamı, Kütahya Kemer Hamamı, Kütahya Küçük Hamam ve Simav Babuk Bey Hamamı’nın planları çizilmiş ve ayrıntılı tanımlamaları yapılarak Türk mimarisi içindeki yerleri vurgulanmıştır. Çeşmelerden Yenice Menzil Külliyesi Çeşmesi ve İshak Fakih Çeşmesi’nden söz edilmektedir16.

2019 yılı itibarıyla Kütahya’yla ilgili çalışmaların sayısında artış olmuştur. Bunlardan büyük çoğunluğu Türkan Acar tarafından yayımlanmıştır. Çalışmasında Eskigediz beldesindeki altı köprü, üç çamaşırhane, bir su kemeri ve bir su deposu incelenmiştir17. Acar’ın Eskigediz üzerine yaptığı diğer bir çalışmada, on adet çeşme incelenmiştir18. Eskigediz hamamları hakkında yaptığı çalışmada Gazanfer Ağa Hamamı ve Azmizâdeler Hamamı ele alınarak, Türk hamamları içerisindeki yerleri vurgulanmıştır19.

Kütahya merkezle ilgili yüksek lisans tezi, Yasemin Verim tarafından yapılmıştır. Kataloğa merkezdeki yirmi yedi çeşme dâhil edilmiş, kataloğumuzdaki Merkez Meydanbaşı, Merkez Derviş ve Merkez Müderris Caddesi Çeşmeleri günümüze ulaşamayan yapılar arasında ele alınmıştır20.

Oğulcan Avcı tarafından 2020 yılında tamamlanan, Kütahya Hamamları (12.-19. Yy.) ve Türk Hamamlarının Özgünlüğü adlı doktora tezinde on altı adet hamam kataloğa alınarak, Türk hamamlarının diğer uygarlıkların yıkanma yapılarıyla karşılaştırılarak özgünlüğünün ortaya konulmasına çalışılmıştır21.

16 Ali Osman Uysal, Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2006.

17 Türkan Acar, Eskigediz’de (Kütahya) Su Mimarisi: “Köprüler, Çamaşırhaneler, Su Kemerleri ve Su Deposu”, Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2019a, s. 1-32.

18 Türkan, Acar, “Eskigediz’de (Kütahya) Su Mimarisi “Çeşmeler”, 4. Uluslararası Bilimsel

Araştırmalar Kongresi (14 – 17 Şubat 2019 / Yalova), Cilt 3, Ed. Behsat Karaca, Emel İslamoğlu,

Esra Kirik, Doğuhan Yayıncılık, Ankara, 2019b, ss. 359-375.

19 Türkan Acar, “Eskigediz’deki (Kütahya) Halk ve Özel Hamamlardan Örnekler: Gazanfer Ağa Hamamı ve Azmizadeler Hamamı”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 35, 2019c, ss. 80-92.

20 Yasemin Verim, Kütahya Çeşmeleri, Sakarya Üniversitesi SBE. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2019a.

21 Oğulcan Avcı, Kütahya Hamamları (12.-19. Yy.) ve Türk Hamamlarının Özgünlüğü, Anadolu Üniversitesi, SBE. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir, 2020.