Araştırma teorik nitelikte bir çalışmadır. Konusu itibariyle çalışma, yazarın eserlerinde ve söyleşilerinde geçen kavramlarının analizini ve bu kavramların ulaştığı “Batı-dışı modernlik” kavramıyla Türk modernleşmesi arasındaki bağıntılarını ortaya çıkarmaya odaklanan tasviri bir çalışmadır. Çalışmada söylem analizi kullanılmaktadır. Gökçe’ye göre, söylem analizinde temel unsur, metnin anlamını bağlamın belirlediği düşüncesidir. Bir başka deyişle metnin dilinin kendi başına bir anlamı yoktur. Söylem analiziyle yapılmak istenen, metne anlam veren tarihsel ve kültürel bağlamın açığa çıkarılarak, metnin sosyal konumuna belirginlik kazandırılmasıdır. Metnin dilinin ilgili bağlamla ilişkisi, kendisini bir söylem pozisyonuna getirir (Gökçe, 2006: 43-48). Punch da söylem analizinde metnin sosyal konumunun önemini, söylem analizinin ilkelerinden biri olarak şöyle değerlendirir: “Söylem kaçınılmaz olarak sosyal ve tarihsel bir matris içinde konumlanmış, kültürel, siyasal, ekonomik, sosyal ve kişisel gerçekliklerinin söylemi belirlediği konuşmacılar tarafından üretilir” (Punch, 2005: 215). Gerek Gökçe’ye gerek Punch’a göre, söylem analizi dilsel olandan çok sosyolojik bağlamla hareket ettiğini şu sorularla belirler: “Kim nasıl söylüyor? Neye dayanarak söylüyor? Kime (dinleyici) söylüyor? Neye ulaşmak için söylüyor? (Gökçe, 2006: 43, 47; Punch, 2005: 215). Bu gibi sorularla “söylemdeki düzenlilikler” ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Gökçe, söylemin düzenli olarak ortaya koyduğu verilerin yol göstericisi, araştırmacının açıklamaları olduğunu belirtir. Söylem analizinin zorluğu da bu noktada belirmektedir. Araştırmacının açıklamalarıyla ortaya konulan veriler öznel bir nitelik taşır. Bu nedenle yorumlama, söylem çözümlemesinde her yeni veriyle karşılaşmada bitmek bilmeyen bir süreç izlemektedir (2006: 46-48). Punch, bu durumun söylem çözümlemesindeki bir başka güçlüğün sonucu olduğunu belirtir. Söylem çözümlemesinin çizgisini net bir şekilde belirleyen ortak bir kuram olmamasından dolayı farklı disiplinler, farklı araştırma gelenekleri işin içine karışır (Punch, 2005: 215). Bu araştırmada metot olarak söylem analizinin seçilmesinin sebebi, araştırmanın amacına ulaşması bakımından, Gökçe’nin Sözen’den aktardığı biçimiyle, “söylem analizinin nesnesi[inin] iletişim bağlamında anlam mübadelelerinin (karşılıklı anlam paylaşımı ve böylece etkileşimin) ortaya çıkarılması” olmasıdır (Gökçe, 2006: 43).
Üç bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde araştırmanın konusu, amacı, önemi, konuyla ilgili yapılan çalışmalar, yapısı ve sınırlılıkları belirtilmekte, araştırmanın kuramsal çerçevesi açıklanmaktadır. Yazarın kavram analizinin yapıldığı
ikinci bölümde ise, kavramların belirlenme süreci, yazara ait içeriklerin incelenmesiyle şematize edilmektedir. Tablo 1’de yazara ait içerikler kategorilendirilerek, yazarı “Batı- dışı modernlik” kavramına ulaştıran noktaların belirlenmesi amaçlanmıştır.
Tablo 1.Yazara Ait Metinlerin Tablosu
Sıra
No Eserin Adı
Araştırmada Kullanılan
İçerik Sayısı Yıl Tür
1 Kamuoyu Araştırmaları Birinci Uluslararası
Sempozyumu* 1 1988 Sempozyum
2 Toplum ve Bilim* 1 1999 Dergi/Makale
3 İslamın Yeni Kamusal Yüzleri 1 2000 Kitap/Makale
4 Toplumun Merkezine Yolculuk* 9 2002 Kitap/Söyleşi
5 Mühendisler ve İdeoloji Eserin tümü 2008a Kitap/Araştırma
6 Melez Desenler* 3 2008b Kitap/Makale
7 İç İçe Girişler: İslam ve Avrupa* 9 2010a Kitap/Makale
8 Modern Mahrem Eserin tümü 2010b Kitap/Araştırma
9 Mahremin Göçü* 4 2011 Kitap/Söyleşi
10 Seküler ve Dinsel: Aşınan Sınırlar* 5 2012 Kitap/Makale
11 Keşif Yolculuğu Türkiye, İslam, Avrupa* 6 2013 Kitap/Söyleşi
12 Paris Saldırısı Sonrası Avrupa’daYeni Bir
Medeniyet İnşa Ediliyor 1 2014 Söyleşi
13 Gündelik Yaşamda Avrupalı Müslümanlar Eserin tümü 2015 Kitap/Araştırma
Tablo 1’de “Eserin Adı” ile kategorilendirilen kısımda çalışmanın amacı için incelenen dokümanlar; yazara ait eserler, yazarla yapılan söyleşiler, sempozyumdur. (*) işaretiyle vurgulanan metinler, makale, söyleşi ya da sempozyum içeriği taşımaktadır. Söz konusu içeriklerden seçilen makale ya da söyleşi sayısı, ikinci sütunda belirtilmiştir. Buna göre; yazarla yapılan söyleşilerden oluşan “Toplumun Merkezine Yolculuk” çalışmasından 9, “Mahremin Göçü” adlı çalışmadan 4, “Keşif Yolculuğu Türkiye, İslam, Avrupa” çalışmasından ise 6 söyleşi bu araştırmada kullanılmıştır. Tablonun on iki numaralı satırında yer alan söyleşiyle birlikte, yazarla yapılan 20 söyleşi içeriğinden yararlanılmıştır. Araştırmadaki söyleşiler yazılı röportajların analizinden oluşmaktadır. Araştırma için yazarın faydalanılan makale sayısı ise, makale türündeki çalışmalarından olan “Melez Desenler” çalışmasından 3, “İç İçe Girişler: İslam ve Avrupa” çalışmasından 9, “Seküler ve Dinsel: Aşınan Sınırlar” çalışmasından 5 olmak üzere toplam 17 adettir. Göle, “İslamın Yeni Kamusal Yüzleri” adlı çalışmanın öğrencileriyle birlikte gerçekleştirdiği bir atölye çalışması olduğunu ifade eder. Göle’nin rehberlik ettiği, kendisinin ve öğrencilerinin makaleleri yer aldığı bu çalışmadan, araştırma için 1 makale ele alınmaktadır. 2 numaralı satırdaki makaleyle birlikte toplam 19 makaleden
yararlanılmaktadır. Yazarın sempozyum türündeki “Aktif Katılmacı Gözlem” adlı bildirisi de araştırma için kullanılan metinlerden biridir.
Çalışmada analiz edilen yazarın “araştırma” niteliğindeki eserleri ise, “Mühendisler ve İdeoloji”, “Modern Mahrem”, “Gündelik Yaşamda Avrupalı Müslümanlar” adlı çalışmalardır. Araştırmada Göle’nin incelenen üç adet “araştırma” niteliğinde çalışması ile makale ve söyleşi içerikleri arasındaki ilişkisellik esas alınarak, belli başlı kavramların dökümü yapılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde yapılan kavram analizinin arka planını ifade eden Tablo 2’ye ait ayrıntılar, “Göle’nin Araştırmada Kullanılacak Kavramlarının Belirlenmesi” başlığında verilmektedir.
İkinci bölümde, yazarın kavramlarının analizi iki düzlemde ele alınmaktadır. İlk olarak yazarın birbirlerine akan kavramlarının, bir başka deyişle “özcü” olmayan terminolojisinin doğasını açıklayabilmek amacıyla, onu “Batı-dışı modernlik” kavramına ulaştıran kavramlar, birbirleriyle etkileşime girmeleri yönüyle analiz edilmektedir. Bu analizde yazarın kavram haritasına herhangi bir eleştiri getirmeden, kavram haritasındaki ilişkiler ağı üzerinden “Batı-dışı modernlik” kavramının güzergâhları belirlenmeye çalışılmaktadır. İkinci bölümün ilk yarısında, yazarın “melez” kavramları detaylandırılarak, bu kavramların örnekleri sunulmaktadır. Kavram analizinin ikinci boyutunda ise, birbirine akan bu kavramların, farklılığı dönüştürme potansiyelinin açığa çıkmasının önündeki engeller açıklanmaktadır. “Mesafe ve Bugün” başlığı altında belirtilen bu güçlükler, Batı-dışı toplumlarda esaslı bir yüzleşmeye ve “ötekinin öteki olarak tanınmasına” ket vuran kavramların açılımıyla belirtilmektedir. Yazarın terminolojisinde “mesafe”nin ve “bugün”ün yokluğunun “zayıf tarihsellik”, “geleneksizlik”, “ekstra modernlik” ve “tek aktör patolojisi”yle ifade edildiği görülmüştür. Bu kavramların ortak paydası, mesafesizlik ve bugünsüzlüğün yanı sıra, farklı olanın görmezden gelinmesi, “ötekisiz dünya” ütopyası, kendinden bir parça taşımayanı değersiz bulma, ifade etme gücünün yitmesi ve üretememe, yaratamamadır. Bu noktada Batı-dışı toplumların okumasını yapan D. Shayegan ve Göle arasındaki dikkat çekici benzerlikler detaylandırılmıştır.
Üçüncü bölümde, Türk modernleşme tarihinin paradigmal zeminindeki belli başlı sorunsallar ve Göle’nin bakış açısıyla Türk modernleşmesi arasındaki sorunsallar karşılaştırılmaktadır. Böylelikle “Batı-dışı modernlik”le Türk modernleşmesi arasındaki bağıntılar açığa çıkarılmaya çalışılarak, yazarın kavram haritasına doğası, sunduğu imkânlar ve sınırları bakımından değerlendirilmektedir. Bu bölümde, yazarın kavram
örüntülerinin vardığı sonuçların analizi yapılmaktadır. İki düzlemde yapılan bu analizin birincisinde, E. Göker’in Göle’nin “öznelci” toplumbilim anlayışına getirdiği eleştirilerin ışığında, kavramlarıyla Türk modernleşmesini okumasında karşılaşılan bağıntılar/bağıntısızlıklar açıklanmaktadır. İkinci düzlemdeki analizde ise, yazarın Türk modernleşmesini “Batı-dışı modernlik” izleğinde okumasında işlerliğini muhafaza eden hususlar belirtilmektedir. Bu unsurlardan biri, Sheyagan’ın geleneksel toplumlarda kültürel şizofreniyi anlattığı “Yaralı Bilinç” adlı eserinde yer alan “eleştirel düşünme” izleğindeki görüşleridir. Bu noktada, Shayegan’ın “eleştirel düşünme” teması ile Göle’nin “mesafe” ve “bugün” kavramları arasında bir ilişki kurulmuştur. Göle’nin bir türlü önüne geçilemeyen “ötekisiz dünya” ütopyasının kurucu hükmünü yıkma yönündeki anlayışı işlerliğini koruyan bir başka unsurdur.
Sonuç kısmında ise çalışmanın vardığı sonuçların genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır.