Sosyal bilgiler dersi kapsamında sosyal katılım becerisinin kazandırılma sürecinin, süreci etkileyen durumların/nesnelerin/kişilerin, bunların süreçteki işlevlerinin çok boyutlu ve derinlemesine incelemek amacıyla yapılan bu çalışma, nitel yönteme uygun olarak tasarlanmıştır. Nitel araştırmalar, gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama tekniklerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği (Yıldırım ve Şimşek, 2013: 45), bireyler veya grupların sosyal sorunları ile ilişkilendirildiği (Creswell, 2013: 44), katılımcıların doğal ortamlarında incelendiği ve böylece bağlama ait daha hassas verilerin elde edildiği (Creswell, 2007: 37) araştırmalardır.
Sosyal bilim alanlarındaki kavramlardan, ilkelerden ve yaklaşımlardan etkilenen nitel araştırma desenleri farklı gelenek ve yaklaşımları yansıtmakla birlikte, aslında birbirinden çok açık biçimde ayrışmamaktadırlar (Yıldırım ve Şimşek, 2013: 75). Bir alan veya yaşam ortamı ile temasın yoğun ve/veya uzun bir zaman dilimini kapsayacak bir biçimde sürdürülmesiyle yürütülen nitel araştırmalarda (Punch, 2011: 142) araştırmacılar yapılandırmacılık, fenomenoloji ve sembolik etkileşimciliğin felsefesinden yola çıkarak; insanların deneyimlerini nasıl yorumladıklarıyla, dünyalarını nasıl şekillendirdikleriyle ve deneyimlerine ne gibi anlamlar yükledikleriyle ilgilenirler (Merriam, 2015: 14). Bununla birlikte araştırmacıların çalışma konularının ve bunlara yaklaşımlarının farklılaşmasına bağlı olarak nitel yöntem, anlatı araştırmaları, fenomenoloji, kuram oluşturma araştırmaları, etnografi ve durum çalışması araştırmaları (Creswell, 2013) şeklinde çeşitlenmektedir.
Araştırma problemine dayalı olarak belirlenen soruların, soruları açıklığa kavuşturacak verilerin ve buna bağlı olarak da ulaşılan bulguların yorumlanacağı bu araştırmanın deseni durum çalışması yaklaşımına uygun olarak yapılandırılmıştır. Durum
çalışması araştırması, araştırmacının gerçek yaşam, güncel sınırlı bir sistem veya belirli bir zaman içerisindeki çoklu sınırlandırılmış sistemler hakkında çoklu bilgi kaynakları aracılığıyla detaylı ve derinlemesine bilgi topladığı, bir durum betimlemesi veya durum temaları ortaya koyduğu nitel bir yaklaşımdır (Creswell, 2013: 97). Bir kurum, bir grup, bir birey ya da bir ortam, çalışılacak durumlara örnek oluşturabilir. Duruma ilişkin ortam, bireyler, olaylar, süreçler gibi etkenler, bütüncül bir yaklaşımla araştırılır ve ilgili durumu nasıl etkiledikleri üzerine odaklanılır (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 77). Gall, Gall ve Borg’a (2007) göre de durumu meydana getiren ayrıntıları tanımlamak ve görmek, bir duruma ilişkin olası açıklamaları geliştirmek ve bir durumu değerlendirmek amacıyla durum çalışmaları yöntem olarak (Yılmaz, 2015: 264) kullanılabilirler.
Bireylerin davranışlarının belirli bağlamlarda anlaşılabileceğine ve bağlamın ihmal edilemeyeceğine inanılan nitel araştırmalarda bağlam, durumun doğrudan ilişkili yönlerini, sınıf, okul, şirket gibi sosyal sistemi de değerlendirmeye alarak sadece bireylerin davranışlarına odaklanılmasını, böylece olayların yanlış anlaşılmasını engeller (Miles ve Huberman, 2015: 102). Bu nedenle çalışmada da bir ortaokulda, sosyal bilgiler dersi kapsamında, ders içi ve ders dışı eğitim ortamlarında sosyal katılım becerisinin nasıl bir anlam kazandığı, sosyal katılım becerisinin kazanılma sürecin nasıl işlediği, bu ortamlardaki bireylerin davranışlarına nasıl etki ettiği, becerinin gelişmesine etki ettiği düşünülen bağlamı ile birlikte incelemek, zengin ve detaylı anlamlara ulaşabilmek, derinlemesine analizler aracılığıyla durumu kendi bağlamında açıklamak amacıyla durum çalışmasının kullanılması uygun görülmüştür. Araştırma kapsamında belirlenen durum, sosyal katılım becerisidir. Belirlenen durum ile ilgili literatürde gözlem, görüşme ve dokümanların dahil edilerek kapsamlı bir şekilde ele alındığı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Daha önce ulaşılamayan durumların bütüncül tek durum deseni ile çalışılabileceği (Yıldırım ve Şimşek, 2005: 291) gerekçesi ile beşinci sınıf sosyal bilgiler dersinde sosyal katılım becerisinin nasıl kazandırıldığına yönelik gerçekleştirilen bu çalışmada bütüncül tek durum deseni kullanılmıştır. Böylece belirlenen durum çerçevesinde gerçekleşen olayların daha iyi belirginleşeceği ve daha sonra gerçekleştirilecek çalışmalara temel oluşturacağı düşünülmektedir.
Nasıl bir alanda kullanıldığı ve yapılan çalışmanın özelliğine göre farklı sınıflamaların yapıldığı durum çalışmalarına rastlamak mümkündür. Bu çalışmada,
etnografik, değerlendirici, eğitimsel ve eylemsel (Seggie ve Bayyurt, 2015: 121), tarihsel- gözlemsel, içsel- araçsal ve çoklu durum (Merrriam 2013: 46-49), gerçek, araçsal, iş birlikli (Punch, 2011: 144), keşfedici, betimleyici ve açıklayıcı (Yin, 2003: 29-42), olarak gruplandırılan durum çalışmalarından betimleyici durum çalışmasının kullanılması uygun bulunmuştur.
Durum çalışmaları ile ilgili çok bilinen yanlış anlamalar; genel bilginin bağlama dair bilgiden daha önemli olduğu, tek bir durumdan genelleme yapılamayacağı, durum çalışmasının araştırmacının ön yargılarını teyit ettiği (Merriam, 2013: 53) ile ilgilidir. İlk olarak genel bilgi adından da anlaşılacağı üzere kapsayıcı olmakla birlikte ayrıntılardan uzaktır. Dolayısıyla durum çalışmalarının peşin hükümle başladığına dair eleştiriyi asıl burada vardır. Bir olayın hangi koşullarda gerçekleştiği bilinmeden o olayla ilgili yapılan değerlendirmeler, ortalama düzeydedir ve yanıltıcı olabilmektedir. Son dönemlerde eğitime yönelik yapılan en önemli eleştirilerden biri öğrenmenin bilgi aktarımı şeklinde gerçekleşmesi, öğrencilerin öğrendiklerini gerçek yaşamda veya yeni durumlarda kullanamamaları ile ilgilidir. Başka bir ifade ile öğrencilere genel bilgiler sunulmakta ancak verilen bilgi ile ilgili bağlam ihmal edilmektedir. Ayrıca yine son dönemde bilginin hızla değiştiği de gündemdedir. Ancak göz ardı edilen durum bilginin değişmesindeki itici gücün bağlam olduğudur. Bu araştırma ile gerçekleştirilecek betimlemeler ile amaç genelleme yapmak değil, ele alınan durumu etkileşimli bütünlüğü, kompleks bileşenleri ve bağlamı çerçevesinde anlamaktır. Ek olarak bulgulara dayalı olarak oluşturulacak kavramsallaştırmalar ve savlarla durumun gerçekleştiği benzer ortamlarda da uygulanabilir olacağı düşünülmektedir. Son olarak bir araştırmacıyı çalışma konusuna yönelten duygu kısmen ön yargılarıdır ki, araştırmacı bu duyguyla merak ettiği durumu bütün gerçekliği ile betimleyerek açıklığa kavuşturabilir.
Bir ortaokulda, sosyal bilgiler ders süreci, öğrenci, öğretmen deneyim ve görüşleri, 2017 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı, sosyal bilgiler ders kitabı, sınıf ve okul ortamı çerçevesinde sosyal katılım becerisinin nasıl kazandırıldığının araştırıldığı bu çalışma, betimleyici durum çalışmasına uygun olarak yapılandırılmıştır. Sosyal katılım becerisinin oluşma ve gelişme ortamı; sosyal bilgiler ders süreci bir bütün olarak iki dönem süresince gözlemlenmiş, Sosyal bilgiler öğretmenleri ve beşinci sınıf öğrenciler ile görüşmeler
yapılmış, gözlem sürecinde öğretmen ve öğrenciler tarafından kullanılan ders kitabı ile okulda gerçekleştirilen etkinlikler verilerin desteklenmesinde kullanılmıştır.
Araştırmanın deseni ve izlenen süreçte ilk olarak tez konusu ile ilgili çalışmaların literatür taraması yapılmış, iki ortaokulda sosyal katılım sürecinin nasıl geliştiğine ilişkin resmi olmayan, gözlem ve görüşmeler gerçekleştirilmiş, bu doğrultuda araştırma verilerini elde etmek üzere veri toplama araçları hazırlanmış ve veri kaynakları belirlenmiştir. Veri toplama araçlarının uygulanmasının ardından verilerin çözümlenmesi ve raporlaştırma işlemleri aşamaları ile araştırma tamamlanmıştır. Araştırmada izlenen süreç Şekil 2. 3’te ifade edilmiştir.
Şekil 3. 1. Araştırma Süreci
3.2. Çalışma Grubu ve Özellikleri