Araştırmanın konusu, Roma İmparatorluk Dönemi‟nde Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi yerleşimleridir. Konunun sınırlanmasında bugünkü Türkiye Cumhuriyeti kara sınırları göz önünde bulundurulmuştur. İlgili sınırlar içinde Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Amasya, Tokat, Gümüşhane, Bayburt ve bu kentlerin ilçeleri ile köyleri bulunmaktadır. Metin içinde önce Orta Karadeniz Bölgesi sınırlarında kabul edilen iller ve bellibaşlı ilçeleri, daha sonra da Doğu Karadeniz Bölgesi sınırları içinde kabul edilen iller ve belli başlı ilçeleri şeklinde sıralanmıştır.
Bu çalışmada, Orta ve Doğu Karadeniz yerleşimlerinde Roma İmparatorluk Dönemi‟ndeki durum incelenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda, antik yazarların anlatımları başta olmak üzere, günümüze dek yapılan bilimsel araştırma ve kazılar göz önüne alınmış; Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi yerleşimlerine gidilerek yapılan incelemelerle birlikte değerlendirilmiştir. Bu tez çalışması kapsamında, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi‟nin arkeolojik açıdan önemi, Roma İmparatorluğu Dönemi‟ndeki siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel durumu araştırılmıştır.
1.2. AraĢtırmanın Amacı
Çalışmamızda arkeolojik araştırmaların sınırlı olduğu Karadeniz Bölgesi‟nin Orta ve Doğu kesimlerinde, Roma İmparatorluğu‟nun etkilerinin görüldüğü yerleşimlerin araştırılması amaçlanmıştır. Karadeniz Bölgesi, çeşitli nedenlerle hem Türkiye‟nin diğer bölgeleri, hem de Karadeniz‟e kıyısı olan ülkeler arasında arkeolojik çalışmaların daha az gerçekleştirildiği bir alandır. Bölgenin geçmiş kültürlerini aydınlatmaya yönelik çalışmaların, 19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başları arasında gezginler ve bazı bilim insanları tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Araştırmalar sonraki yıllarda azalmakla birlikte, 1970‟lerden itibaren artmaya başlamış, 2000‟li yıllardan itibaren ise yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte, Orta ve Doğu Karadeniz yerleşimlerinde, Roma imparatorluk Dönemi‟ne ait verilerin ve yayınların çok az olduğu dikkati çekmiştir.
6
Amacımız, bugüne dek hakkında çok fazla çalışmanın yapılmadığı Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi yerleşimlerinin Roma imparatorluk Dönemi‟ndeki durumunu, yerleşimlerde saptadığımız arkeolojik eserler yardımıyla aydınlatmaktır.
1.3. AraĢtırmanın Önemi
Türkiye‟de Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi‟nde az olan genel arkeolojik çalışmalara ve özellikle çok az olan Roma imparatorluk Dönemi‟ne ilişkin bilimsel araştırmalara katkı sağlayacaktır. Tez konusu, bu açıdan orijinaldir ve bilim dünyasına yeni veriler sunması açısından önemlidir. Bu bölgedeki yerleşimleri tamamen ele alan ilk çalışmadır.
Roma İmparatorluğu‟nun egemenliğine ait kanıtları, bölgedeki etkileri, sosyal, siyasi ve ticari faaliyetleri göstermesi açısından önemlidir. Bölgenin siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel yapısı değerlendirilmeye çalışılmış ve Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi‟nde yer alan günümüz kentlerinde Roma İmparatorluğu‟nun etkileri ve varlığı izlenebilmiştir.
Bu tez çalışması, geçmişten bugüne aktarılan ve gelecek nesillere miras kalacak olan kültür varlıklarının korunması için, toplumsal bilincin kazanılmasına katkı sağlamak açısından önemlidir. Bölgenin arkeolojik değerleri hakkında halkın bilinçlenmesine katkı sağlayarak, kültür varlıklarının korunup, geleceğe aktarılabilmesi açısından son derece önemlidir.
Karadeniz Bölgesi, yağışlı bir iklim yapısına sahiptir. Buna bağlı olarak bölgedeki hakim bitki örtüsü sık ormanlardır. Nem, toprak altında ve üstündeki malzemelere zarar vermekte, kültürel varlıkların yok olmasına neden olmaktadır. Son zamanlarda plansız yapılaşmada da artış gözlenmektedir. Taşınır ve taşınmaz kültür varlıklar, doğal yollar ve insan eliyleyoğun şekilde tahrip olmaktadır. Gün geçtikçe artan tahribatla birlikte, bölgedeki bazı verilerin kaybolabileceği göz önünde bulundurularak, bilimsel çalışmaların arttırılması gereklidir. Bu tez çalışmasında ele alınan Orta ve Doğu Karadeniz yerleşimlerine gidilerek, kalıntılar yerinde görülmüş, fotoğrafları çekilerek belgelenmiştir. Ayrıca müzeler ziyaret edilerek, döneme ait eserler incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Levhalar listesinde kaynak gösterilmeyen tüm fotoğraflar tarafımızdan çekilmiştir.
1.4. Varsayımlar
Çalışmamızda ele aldığımız Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi‟nde Roma İmparatorluğu Dönemi‟ndeki durumun ne olduğu ya da bir başka açıdan bölgedeki yerleşimlerde Roma İmaparatorluğu‟nun etkisinin ne olduğu ve bu bölgenin neden önemli olduğu; antik yazarlarların anlatımlarındaki bölge yerleşimlerinin günümüzdeki durumları; günümüze kalan arkeolojik verilerin çeşitliliği, kültürlerarası etkileşim çalışmamızın temel sorularıdır.
1.5. Materyal ve Yöntem
Çalışmamızda, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi kentlerindeki araştırma Roma İmparatorluk Dönemini ile sınırlanmıştır. Öncelikle, konu hakkında antik dönem yazarlarının verdiği bilgilerden yola çıkılmıştır. Dönem yazarları, Roma İmparatorluğu ve Roma imparatorları hakkında geniş bilgiler sunmaktadırlar. Bunların yanı sıra, resmi imparatorluk kayıtları, yerleşimleri ve sınırlarını gösteren haritalar, askeri ve idari yapılanmaların yer aldığı orijinal kaynaklardan yararlanılmıştır. Çağımız gezginlerinin ve günümüze dek yapılan araştırma ve kazılardan gelen buluntular dikkate alınmıştır.
Orta ve Doğu Karadeniz Bölgeleri içine dahil olan kentlerdeki müzelerde, Roma imparatorluk Dönemi‟ne işaret eden her türlü maddi kültür varlığı, müzelerden alınan izinler çerçevesinde incelenmeye çalışılmıştır. Arazi çalışmasına elverişli olan yerlerde Roma İmparatorluk Dönemi‟nden kalan kültürel varlıklar yerinde görülüp belgelenmiştir.
1.6. Kaynak Özetleri (Literatür Özeti)
Tez konumuz için faydalanılan kaynakların başında antik kaynaklar gelmektedir. Herodotos, Karadeniz Bölgesinin Pers egemenliğine girdiği ve satraplık bölgesine dahil olup Perslere vergi veren bir bölge olarak bu bölgede yaşayan yerli halk hakkında bilgi aldığımız bir kaynaktır. (Herodot Tarihi, (Çev. Ökmen, M), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2002)
Ksenophon, Pers prensi Kyros ile kral ağabeyi Artakserkses arasındaki savaşta Grek paralı askerlerin generalleri öldürüldükten sonra vatanlarına dönme serüveni sırasında Karadeniz coğrafyasından geçerken yaşadıkları olaylar ve yabancı bir coğrafyadaki bu
8
yabancı halklar hakkında verilen bilgileri içermektedir. (Anabasis, (Çev. Gökçöl, T.), Sosyal Yayınları, İstanbul, 1998.)
Strabon, özellikle Amasyalı olması nedeniyle Karadeniz Bölesi‟nin Roma İmparatorluk Dönemi hakkında tarihi ve coğrafi bilgiler aktarmaktadır. Kitabında şehirler, coğrafi sınırlar, yeryüzü şekilleri ve yetiştirilen ürünler gibi bilgiler vermektedir. (Strabon,
Geographika, XII, XII, XIV.(Çev. Pekman, A), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul,
2000.)
Nikomedialı olan Arrianus, Roma İmparatoru Hadrianus zamanında Cappadokia valisidir. Buradan imparatora mektuplar yazarak O‟nu bilgilendirmiştir. Yerleşimler, yerleşimler arasındaki uzaklıklar, coğrafya, denetlediği askeri birlik hakkında bilgiler içermektedir (Arrianus, Arrianus’un Karadeniz Seyahati (Arriani Periplus Ponti
Euxini),(Çev. Arslan, M) Odin Yayıncılık, İstanbul, 2005.)
Yaşlı Plinius, hazırladığı ansiklopedik eserinde Karadeniz Bölgesi‟nin şehirleri, coğrafi yapısı, yetiştirilen ürünleri bölgede yaşayan hayvanlarkonusunda anlatımlarda bulunmuştur. (Plinius, Pliny’s Natural History, (A Translation on the Basis of that by Dr. Ed. Holland, P.), Vol. I, Ed. by the Wernerian Club by G. Barclay, London, 1847-8.)
Karadeniz Bölgesi iç ve kıyı kesimlerinde 17. ve 18. yüzyıllarda çeşitli gezginler gezerek anlatımlarını aktarmışlardır. Evliya çelebi gezip gördüğü yerlerdeki yerleşimler, bu yerleşimlerde yaşayan halklar ve tarihi hakkında notlarını aktarmıştır.(Evliya Çelebi, Seyahatname, Hazırlayan: M. E. Karaörs, İstanbul 2004). 19. yüzyılın ortaları ve sonlarında W. Hamilton Anadolu‟yu gezmiş ve bu kapsamda Karadeniz Bölgesi kentlerine giderek tarih ve coğrayaları hakkında bilgiler edinerek bu notları aktarmıştır. (Hamilton, W. J.,Researches in Asia Minör, Pontus and Armenia, In two volumes, vol. 1, London)
W. H. Waddington, E. Babelon, Th. Reinach, tarafından yayınlanan Paphlagonia ve Pontus Bölgesi yerleşimlerinden ele geçen sikkeleri derleyerek oluşturdukları kaynak, tez konumuz içinde oldukça faydalanılan bir eserdir. Eser, bu bölgedeki Roma İmparatorluk sikkelerini barındıran kapsamlı yayınlardandır. (Waddigton, W. H., Babelon E., Reinach, Th. Recueil General des Monnaıes Grecquues, Pont et Paphlagonia, Paris, 1904)
20. Yüzyılın başlarında W. Ramsay, Anadolu‟nun Perrs İmparatorluğu‟ndan Bizans İmparatorluğu Dönemine kadar olana zamanda yol sistemleri hakkında araştırmalar yapmış, Doğu Karadeniz‟in iç kesimlerindeki, yerleşimlerle ilgili verdiği bilgiler Roma İmparatorluk Dönemi‟ni içermesi açısından bilgi alınabilecek bir kaynaktır (Ramsay, W. The Historical
Geography of Asia Minor, Supplementary Papers, Vol. IV, London.) 20. yüzyılda
Karadeniz‟deki yolla ile ilgili D. H. French önemli araştırmalar yapmış, yollar ve mil taşlarıyla bölgenin önemimi orataya koymuştur. (French, D. H. 1995. “1994 Araştırma Döneminde Roma Yolları ve Mil Taşları ve Yazıtları” XIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı
I, 29- Mayıs – 2 Haziran, Ankara, 1- 6.)
Samsun İkiztepe kazıları Orta Karadeniz Bölgesi‟nde yer alan Samsun‟ın tarihi kökeni ve İkiztepe halkının yaşam biçimi hakkında bilgiler vermektedir. (Bilgi, Ö. 1987. “İkiztepe Kazılarının 1986 Dönemi Sonuçları”, IX Kazı Sonuçları Toplantısı I,1- 6 Nisan, Ankara, 169- 180)
M. Özsait, Karadeniz Bölgesi‟nde çeşitli yüzey araştımaları yapmış çok sayıda höyük tespit ederek Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi yerleşimlerinin Kalkolithik Çağ – Orta Çağ Dönemleri arasındaki yayılımı konusunda tespitler yapmıştır. (Özsait, M. 1996. “1995 Yılı Amasya- Gümüşhacıköy ve Hamamözü Yüzey Araştırmaları”, XIV. Araştırma
Sonuçları Toplantısı II, 27- 31Mayıs Ankara, Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 171-
192.)
1.7. Kapsam ve Sınırlılıklar
Çalışmamız, Roma İmparatorluk Dönemi ile sınırlanmıştır. İmparator Augustus‟un (MÖ 27- MS 14) tahta çıkmasıyla başlayan bu dönem, Anadolu‟da Roma İmparatorluğu‟nun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldığı MS 395 tarihine dek sürmektedir.
MÖ 753 yılında kurulduğu kabul edilen Roma krallık, daha sonra Cumhuriyet Dönemi‟ni yaşamış ve Augustus ile birlikte, İmparatorluk haline geçmiştir. Karadeniz Bölgesi‟nde, Cumhuriyet Dönemi‟yle birlikte başlayan Roma varlığı, imparatorluk Dönemi‟nde devam etmiştir.
Tezimizin araştırma coğrafyası, bugünkü Türkiye Cumhuriyeti kara sınırlarına göre oluşturulmuş; Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi yerleşimleri ele alınmıştır. Antik dönem
10
coğrafi sınırları, kültürel ve zamansal değişikliklerle birlikte farklılıklar göstermektedir. Roma İmparatorluk Dönemi‟nde ise, farklı imparatorlar zamanında farklı coğrafi sınırlar olduğu görülmektedir. Değişkenliklerin çok fazla olması ve karışıklık yaratmaması amacıyla, günümüz Orta ve Doğu Karadeniz kentleri seçilmiştir.