AraĢtırmada yörede kolan dokuma üretiminde basit yer tezgâhı kullanıldığı görülmüĢtür. Ayrıca yün iplerin sıkıĢtırılmasını sağlayan kılıç, yardımcı araç olarak kullanılmaktadır.
Tezgâh: Yörede kullanılan tezgâhlar mevsimlik olarak bahçelere kurulabilmekte ve dokuma iĢlemi bitince bozularak saklanmaktadır. Dokuma mevsimi gelince yeniden kurulabilme özelliğine sahip olan bu tezgâhları, her dokuyucu kendi imkânları ile temin etmektedir. Bozkır ilçe merkezinde bu tezgah "yer tezgah" ve "yan tezgah" olarak bilinmektedir.
Fotoğraf-33-34 Dokumada kullanılan tezgah.
Kolan dokumaya baĢlarken ilk yapılması gereken tezgâhın oluĢturulmasıdır. Tezgâh yapımına ağaç dallarından elde edilmiĢ iki adet kazığın, dokunacak kolanın uzunluk ölçüsünde karĢılıklı olarak yere çakılması ile baĢlanır.
Dokuma uzunluğuna göre ayarlanan bu çubuklara karĢılıklı olarak çözgü ipleri geçirilmektedir. Kaynak kiĢilerden elde edilen bilgilere göre yörede bu çözgü ipliklerine "direzi" denilmektedir.
Fotoğraf-35-36. Dokuma iĢlemi.
4.2. Kullanılan Hammadde
Yörede bulunan dokumalarda atkı ve çözgü hammaddesi keçi kılı, pamuk, ve yündür. Çözgü ipinin sağlam olması gerektiği için iki bükümlü yün iplik kullanılmaktadır. Dokumalarda kullanılmıĢ olan yün iplerin geçmiĢte doğal boyalarla renklendirildiği bilinmektedir. Günümüzde kolan dokumacılığı yapılmadığından, hammadde temini ile ilgili daha detaylı bilgilere ulaĢılamamıĢtır.
Ġncelenen 32 örneğin tamamında çözgü olarak, 1 örnekte pamuk, 28 örnekte yün ve 3 örnekte keçi kılı malzeme kullanıldığı, atkılarda ise 27 örnekte yün, 5 örnektede keçi kılı malzeme kullanıldığı tespit edilmiĢtir.
Fotoğraf-37-38. Atkı ve çözgüde kullanılan iplik.
4.3. Kullanılan Teknik
AraĢtırma yapılan yörede dokumalar yer tezgâhında dokunmuĢ olup, bu tezgâh üzerinde çözgüler dokumanın enine uygun olarak çözülmektedir. Kullanım alanlarına göre genellikle Ģerit halinde olan dokumaların en ölçüsü farklılık göstermektedir.
Kolan dokumada dokunacak yere göre boyu ayarlanan tezgâha çözgü iplikleri geçirilmektedir. Kaynak kiĢilerden elde edilen bilgilere göre, bu çözgü ipliklerine “direzi” denilmektedir. Ġstenen dokuma uzunluğuna göre çözülen çözgü ipleri, yer tezgâhına gerilir ve arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilir. Çubuğun döndürülmesiyle oluĢan, çözgü aralığından atkı ipi geçirilip, kılıçla sıkıĢtırılarak dokuma yapılmaktadır. Yörede atkı ipliklerine ise” argaç” denilmektedir.
Kolan dokumalar çözgü yüzlü dokumalardır. Dokuma esnasında dokuma yüzeyinde görülebilen iplikler, çözgü iplikleridir. Çözgü ipliklerini bağlama iĢlevi gören atkı ipliği dokuma esnasında görünmez ve gücü çubuğunun döndürülmesiyle alt kısımda kalan çözgü iplikleri dokuma yüzeyine gelerek atkı ipliğinin geçtiği atkı aralığını oluĢturur. Çözgü ipliklerinin yan yana diziliĢleri ve atkı ipliği ile kenetlenmesi sonucu istenilen desen ortaya çıkar. Çözgü ipliklerinin bu hareketi, kolan dokumacılığının özelliğini oluĢturur.
Dokuma iĢlemi bittikten sonra çözgü ipleri tezgâhtan olduğu gibi çıkarılmakta ve bitim iĢlemleri yapılmaktadır. Kenar temizleme iĢlemi olarak el örücülüğü tekniklerinden faydalanılmaktadır. Yörede bu tür düğümlemeler "çapraz örgü", "elde örme", "uçkur örgü" “saç örgüsü” gibi isimlerle anılmaktadır.
Fotoğraf-39-40. Kenar temizleme tekniği.
Dokuma iĢlemi tamamlanan kolan dokumanın iki kenarında kalan çözgü iplikleri bir önde bir arkada bırakılarak seçilir. Elde saç örgüsü, zig-zag örgü gibi teknikler kullanılarak kenar temizleme iĢlemi yapılır.
4.4. Desen ve Motif Özellikleri
Yörede yapılan araĢtırmalar doğrultusunda, incelenen bütün örneklerde desen Ģemalarının geometrik biçimler kullanılarak oluĢtuğu görülmüĢtür. Düzenlemeler sadece bir geometrik motifin bulunması ile ya da bu motifin dokumanın boyunca birçok kez tekrarlaması Ģeklinde karĢımıza çıkmaktadır.
Yöreye özgü isimlenen dokuma desenlerini ve kompozisyonunu oluĢturan motifleri sınıflandığında; desenlerin çeĢitlendiği dokumalara "nakıĢlı kolan" denilmektedir. Kompozisyonu ise; "eĢkenar dörtgen", "çarpı" ve "v" biçimli motiflerden oluĢmaktadır. Bölgede "balık kılçığı" ile "v" biçimli motiflerin görüldüğü desenlere "nakıĢlı kolan" ve "kuĢ oturağı kolan" denildiği gözlemlenmiĢtir.
"DiĢ diĢ’li kolan" olarak bilinen dokuma; "bal peteği biçimli" ve "düz çizgi" motiflerin dokuma boyunca sıralanmasıyla oluĢmaktadır.
Yörede "göz kolanı" olarak isimlendirilen dokuma kompozisyonu "eĢkenar dörtgen", "çarpı", "v" biçimli motiflerin tekrarı ile oluĢmaktadır.
Ayrıca araĢtırma doğrultusunda "enine çizgi", "balık kılçığı", "üçgen", "zigzag" motiflerinin olduğu örneklere ulaĢılmıĢtır.
Desen ve motif özellikleri bakımından incelenen tüm örneklerde: 1 örnekte "düz Ģerit", 2 örnekte "el örme", 3 örnekte "enine çubuklu", 3 örnekte "balık kılçığı", 3 örnekte "zigzag", 4 örnekte "diĢ diĢli", 5 örnekte "üçgen", 5 örnekte "nakıĢlı", 6 örnekte "göz" motiflerine rastlanmıĢtır.
4.5. Renk Özellikleri
AraĢtırmada elde edilen bilgilere göre dokumalarda en çok siyah – krem, kahverengi- bej kullanıldığı görülmüĢtür. Yörede bu ikili renk gruplarından oluĢan "enine çubuklu" ve "zigzag" desenli dokumalara fazlaca ulaĢılmıĢtır.
Yörede "göz kolanı" olarak isimlendirilen dokumanın farklı biçimleri mevcuttur. Kullanılan renkler çeĢitlenmekte birlikte özellikle kırmızı, turuncu, sarı ve kahverengi göze çarpmaktadır.
Dokumalarda kullanılmıĢ olan yün iplerin doğal boyalarla renklendirildiği bilinmektedir. Yöreden kaynak kiĢiden elde edilen bilgiye göre "göz kolanı" desenli dokumada kullanılan turuncu ve sarı renklerin “karamık kökü”nden kaynatılarak elde edildiği öğrenilmiĢtir. Ancak günümüzde doğal boyacılık faaliyetlerinin devam etmediği, gerekli olması halinde satın alma yoluna gidileceği bilgisine ulaĢılmıĢtır.
Ġncelenen 32 örnekte krem, kırmızı, kahverengi, turuncu, yeĢil, siyah en çok tercih edilen renkler olarak karĢımıza çıkmaktadır. Az tercih edilen renkler ise bordo, pembe, gri ve laciverttir.
4.6.Kullanım Alanları ve Bugünkü Durumu
Yörede dokumanın en geniĢliğine göre kullanım alanı değiĢmektedir. Az enli olan dokumaların çocukların sırtta taĢınmasında kullanıldığı görülmüĢtür. Daha enli olanların ise çuvalları taĢımakta ve yük hayvanları üzerinde eĢya taĢımak amacıyla kullanıldığına rastlanılmıĢtır.
Yöreden elde edilen bilgilere göre, kolanların tarlaya giderken çocuğu sırta sararak taĢımada kullanıldığı bilinmekle birlikte, giysilerin üzerinde süs niteliğinde ve bayanların giydikleri Ģalvarlara kuĢak olarak kullanıldığı da görülmüĢtür.
Fotoğraf-41- 42- 43. Kullanım alanları.
Ayrıca kolan dokumaların çuvalların ağız kısmını kapatmakta kullanıldığı da görüldüğü gibi yük çuvallarının kenarında dikili olarak heybe niteliğinde kullanıldığına da rastlanmıĢtır.
Bozkır ilçe merkezinde ve köylerinde el dokumacılığı eski önemini yitirmiĢ ve kullanım alanları da çok kısıtlı hale gelmiĢtir. Yörede önemini yitirmiĢ olan el dokumacılığının herhangi bir pazarlama faaliyeti bulunmamaktadır. Ancak geçmiĢ yıllarda yöreye ait kolan dokumaların bazı pazarlama faaliyetleri sonucu Konya merkeze satın alma ve toplama yoluyla gönderildiği saptanmıĢtır. Bugün Konya merkez Mevlana caddesi civarındaki koleksiyonerlerde yöreye ait çok sayıda kolan dokuma bulunmaktadır. ÇalıĢmanın objektifliği açısından katalogda koleksiyonerlerde bulunan bazı örneklere de yer verilmiĢtir. Bu örneklerin ticarethanelerde bulunması ve turistik ticari ürün özelliği taĢıması, gelecekte dokumaların yurt dıĢında farklı mekânlarda sergilenme olasılığını gündeme getirmektedir. Bu düĢünceden hareketle yörede yeniden dokumacılık faaliyetlerinin baĢlatılması ve bu
ticarethanelerin pazarlama konusunda desteği alınarak dokumaların daha geniĢ kesimlerce tanınmasının sağlanması bir hedef olabilir.
Ancak günümüzde diğer el sanatlarında yaĢanan olumsuz geliĢmelerin kolan dokumacılığı için de benzer özellikler taĢıdığı söylenebilir. Yörede bulunan iĢ gücü çalıĢma potansiyeli yüksek olan tarım alanında daha fazla kullanılmaktadır. Dokumacılık bugün için geçim kaynağı özelliğini yitirmiĢtir.