Yüzük taşları her dönemde farklı amaçlarda kullanılarak sosyal hayatın vazgeçilmez bir parçası haline gelmişlerdir. İnsanlık tarihi boyunca farklı işlevler yüklenerek kullanılmaya başlayan amuletler zaman içerisinde sosyal hayatın yanı sıra devlet işlerinde de kullanılmaya başlanan yüzüklere dönüştüğünü görmekteyiz. Bu yüzük ve yüzük taşlarının kullanım şekillerine bakacak olursak eğer mühür yüzükleri, tılsım ve nazarlık (amuletler), tedavi ve koruma amacıyla kullanılan yüzükler, asalet ve rütbe belirten yüzükler, nişan yüzükleri, anahtar yüzükleri, zehir taşıyan yüzükler olarak kategorize edilmektedir.
105 Türe 2005, 133. 106 Türe-Savaşçın 2002, 104. 107 Türe-Savaşçın 2002, 87. 108 Meriçboyu 2001, 147. 109 Türkoğlu 2013, 90.
1.4.1 MÜHÜR YÜZÜKLERİ
Geçmişi çok eskiye dayanan mühür yüzükler Roma Dönemi de dahil olmak üzere önemini korumayı başarmıştır110. Genel kullanımında önceleri kıyafetler üzerine, kola ve boyna takılarak kullanılırken, ilerleyen dönemde yüzük üzerine monte edilerek kullanılmaya başlanılan bu mühürler zaman içerisinde sahiplerinin kişisel işareti veya imzası niteliği kazanmıştır111. Bunun dışında bu oyma yüzük taşları mühür olarak kullanılırken mülkiyet belirtmek, yetkisini belirtmek ve bazı objelerin kişiye ait olduğunu belirtmek içinde sıklıkla kullanıldığı görülmektedir. Mühürlerin önemli bir amacı ise kişisel eşyaları belirtmenin dışında ticaret sırasında değerli paketlerin güvence altına alınmasını sağlanmasıydı112. Yüzük olarak kullanılan bu mühürler, bazen süsleme amacıyla çoğu zamanda hamur halindeki yazılı kil tabletlere ve vazolara basılıyordu, aynı zamanda bu mühürler üzerinde görülen bitki, hayvan ve geometrik motifler büyüsel ve totomik anlamlar içeriyordu113.
Hitit kuyumculuğunda mühürlerin yüzük şeklinde kullanıldığı bilinmektedir114. Helenistik Dönemde de mühür yüzükler yaygın olarak kullanılıyordu115. Etrüsk ve Greklerde mühür yüzükler için tercih edilen süs taşlarına yapılan betimlemeler soylu ve zengin sınıfların isteklerine göre şekillenirken, Roma’da mühür kazınmış taşlı yüzükler toplumun her kesiminde ise yaygın olarak kullanılıyordu116. MS 2. yüzyılda kırmızı yeşim taşının savaş esnasında yardımcı olacağına inandıkları için mühür yüzüklerinde kullanımı popüler hale geldi ve görülüyor ki Roma askerleri mühür yüzüklerinin üzerinde yer alan taşlardaki betimlemelerde günlük hayattan sahneleri çok az tercih ederken, mitolojik konular ile antik kahramanların simgelerini kullanmayı daha çok tercih etmişlerdir117.
110 Meriçboyu 2001, 228. 111 Gray 1983, 191. 112 Konuk-Arslan 2000, 11. 113 Türkoğlu 2013, 27. 114 Türkoğlu 2013, 46. 115 Türe-Savaşçın 2002, 110. 116 Türe-Savaşçın 2002, 115.
1.4.2 TILSIM VE NAZARLIK (AMULET) AMACI İLE KULLANILAN YÜZÜKLER
Bu yüzüklerin kullanımı çok eskiye dayanır. Yüzük taşlarına kazıma ya da kabartma olarak insan gözü, kurbağa, hermes düğümü, Phallos gibi betimlemeler bilinçli şekilde seçilerek işlenmiştir118. Bunun yanı sıra insan yaşamının merkezinde bulunan hayvan ve dini figürlerde işlenen konular arasındadır119. Amulet amaçlı kullanılan bu yüzüklerde tercih edilen taş ise oniks olmuştur120.
Romalıların Etrüsklerden aldığı bir gelenekte ise altın takmak doğumdan hemen sonra başlardı ve belli ritüeller izlendikten hemen sonra bebeğin boynuna altından yapılmış yuvarlak bir muska (amulet) kapsülü takılırdı. Çocuk bu kapsülü ergenlik çağına gelene kadar boynunda taşırdı121.
1.4.3 TEDAVİ VE KORUMA AMACI İLE KULLANILAN YÜZÜKLER Antik dönemde çok eskilerden bu yana yüzük ve yüzük taşlarının iyileştirici, koruyucu hatta tedavi amacı ile kullanıldığı bilinmektedir. Plinius eserlerinde, hapşırmak ve hıçkırığa karşı sağ elin orta parmağında bulunan yüzüğün sol elindeki parmaklardan birine geçirilmek suretiyle yüzüğün bulunduğu el sıcak suya daldırıldığında yüzüğün iyileştirici etkisini gösterdiğine inanıldığından bahsetmektedir122. Yüzük taşlarının diğer özelliklerinden bir tanesini ise beyazımsı mühür taşında görüyoruz. Daha çok emziren anneler tarafından ‘süt taşı’ olarak kullanım gören yarı değerli taş süt opalidir. Kırmızı damarlı olan taşlar ki bunlar ‘kan taşı’ ismini alırlar ve bu taşın kanı durdurucu özelliği olduğu kabul ediliyordu123. Hatta kan taşının bu özelliği Roma Döneminde barbar topraklarındayken, savaş sırasında vücuda ovuşturulduğunda yardımcı olabileceğine inanılıyordu ve bu taşlar MS 2. yüzyılda mühür yüzüklerinde kullanımı favori haline geldi124.
118 Meriçboyu 2001, 229. 119 Gray 1983, 193. 120 Meriçboyu 2001, 233. 121 Türe 2005, 147. 122 Demir 2008, 10. 123 Zwierlein-Diehl 2002, 10.
Yüzüklerde kullanılan diğer bir taş türü olan agatın örümcek ısırmaları ve akrep sokmasına karşı koruyucu olduğu, hematitin ise gözlere ve karaciğere iyi geldiğine inanılıyordu125.
1.4.4 ASALET VE RÜTBE BELİRTEN YÜZÜKLER
Arkaik Dönemde Yunanistan’da altın stokları sınırlı olduğundan takı günlük yaşamın içerisinde sınırlı bir kullanıma sahipti. Takı olarak, ancak erkeklerin görev ve konumlarını gösteren altın mühür yüzükler kullanıyorlardı126.
Asalet ve Rütbe belirten yüzük kullanma geleneği Etrüsklerden alan Romalılar, Roma Cumhuriyet Döneminde (MÖ 30’dan önce) altın yüzükler ordunun bütün sınıfları tarafından takılmışken, İmparatorluk Döneminde ise siviller tarafından da kullanılmıştır. Askerlikte rütbe belirtmesi için yüzükleri sağ ele takarlardı. Altın yüzüklerin kuralsız bir şekilde verilmesini önlemek amacıyla senatonun (MS 23’te) aldığı karar gereği sağ elde altın yüzük taşımak için kişinin sadece geliri olması yeterli olmamakla birlikte bu kişilerin hür doğmuş bir baba ve hatta büyükbabasının sülalesinden gelmiş olmaları şartı konulmuş olsada bu karar pek başarılı olmamıştır. Ayrıca askerlerin kullanmış oldukları yüzük taşlarında imparatorun sikkesi bulunurdu127 ve altın yüzük kullanımı Roma döneminde kesinlikle bir sınıf işaretiydi128.
1.4.5 NİŞAN YÜZÜKLERİ
Nişan ve evlilik yüzükleri ilk kez Romalılar tarafından kullanılmıştır129. Bu yüzükler ilk etapta demirden yapılırken sonraki dönemde altından yapılmaya başlanmıştır130. Nişan ve evlilik amacıyla kullanılan yüzüklerde yer alan taş üzerinde birlik ve uyumun simgesi olan el ele tutuşma sahnesi yani ‘dextratum iunctio’ sahnesi betimleniyorken131 bazı nişan yüzüklerin üzerinde ‘Meli’ (bal) kelimesi 125 Konuk-Arslan 2000, 13. 126 Türe 2005, 123. 127 Meriçboyu 2001, 228. 128 Hindman 2007 76. 129 Türkoğlu 2013, 90. 130 Meriçboyu 2001, 228. 131 Türkoğlu 2013, 90.
yazmaktadır132. Evlilik yüzüğü sol elin yüzük parmağına takılmaktaydı. Çünkü bu parmaktan dolaşım sistemimizdeki ana damar direkt kalbe gidiyordu.133Yüzüğün bu şekilde kullanımı ile iki insanın kalben birbirine bağlılıklarını gösteriyordu.
1.4.6 ANAHTAR YÜZÜKLERİ
Roma Döneminde çok popüler olan anahtar yüzüklerin kullanımında yüzüğün kaşına, bir çekmece veya kutuya ait minik bir anahtar eklenmiştir134.
1.4.7 ZEHİR TAŞIYAN YÜZÜKLER
Bu tür yüzüklerde kullanım şu şekilde gerçekleşmekteydi. Zehir kaşın altına saklanıyordu135. 132 Meriçboyu 2001, 229. 133 Zwierlein-Diehl 2002, 56. 134 Meriçboyu 2001, 229. 135 Meriçboyu 2001, 229.