Anadolu Selçuklu Dönemi Çinilerinde Desen Özellikleri

Anadolu Selçuklu çini sanatında motif ve kompozisyon alanında geometrik tezyinat ön plandadır. Bunun yanında saray ve köşk gibi sivil yapılarda figürlü ve nebati süslemeye de yer verilmiştir. Sırlı tuğla ile başlayan ve çini mozaik ile gelişen çini tezyinatta geometrik örnekler uzun bir süre çeşitli kompozisyonları ve çeşitli formları ile devam etmiştir. Bazı yapılarda sadece geometrik örnekler yer alırken, bazı yapılarda rumili unsurlar geometrik unsurlara çerçeve teşkil edecek şekilde kullanılmış, bazılarında ise her iki unsur birbirine karışarak zengin kompozisyonlar meydana getirmiştir. İlk eserlerde sırsız tuğla ile tuğlaların kaydırılması ve yatay veya dikey kullanılması ile oluşturulan baklava, zikzak ve çapraz örgüler, tuğlaların renklenmesi ile daha da zenginleşmiştir. Normal boyutlardaki tuğlalar ile şekillendirilemeyen geometrik kompozisyonlar ve yazı şeritlerinde tuğlalar kesilerek kullanılmıştır. Tuğla mozaik tezyinatını oluşturan bu tuğlalar yazı şeritlerinde harflerin şekillerine uygun olarak, geometrik kompozisyonlarda ise ince şerit, dikdörtgen, beşgen, altıgen şekillerde kesilerek sırlı veya sırsız olarak harç zemin içinde kompozisyona uygun olarak yerleştirilmiştir. Burada oluşan harç yüzeyler kompozisyonun oluşmasında katkı sağlamıştır (Arık, 2010: 24).

Geometrik kompozisyonlar, sırlı ve sırsız tuğlalar ile oluşturulan tuğla mozaik tezyinatının yanı sıra, küçük çini parçacıklarından oluşan mozaik çini tezyinatında da başlıca süsleme unsurudur. Kompozisyonu oluşturan geometrik motifler, üçgen, dörtgen, daire, çokgen, baklava ve yıldızlar gibi tek tek geometrik şekiller olup birbirini kesen veya bağlanan girift örgülü açık ve kapalı sistemler halinde kullanılmıştır. Bütün sistemlerde sonsuzluk prensibi hakim olmuştur. Geometrik kompozisyonlarda görülen bu geçmeler ve gamalı haçlar ile oluşturulan geometrik örgülerin merkezinde yıldızlar yer almıştır. Bu yıldızlar beş, altı, sekiz, dokuz, on, on iki ve yirmi dört köşeli olabilmektedir. Merkezdeki yıldız etrafında gelişen geometrik sistem sonsuzluk fikri uyandırmaktadır. Geometrik motifler ile oluşturulan kompozisyonlarda geometrik sahaları çevreleyen bir bordür süsü şeklinde kullanılarak başlayan rumili tezyinat, gelişerek daha zengin uygulamalar ile daha geniş alanlarda kullanılmıştır. Bu tezyinat, ruminin, çeşitli şekillerde kıvrım dallar ile birleşmesiyle çeşitlenmiştir (Yetkin, 1986).

78 Resim 63:

İnce Minareli Medrese Kubbesi, Renkli Sırlı Tuğla, Konya, 1279

Fotoğraf: Önder DÜZ

Resim 64:

Buruciye Medrese Türbesi, Kubbe Eteği Rumi Çini Bezeme, Sivas, 1271

Fotoğraf: Önder DÜZ

Bu uygulamalar geometrik tezyinatla ile birlikte kaynaşarak farklı biçimlerde kompozisyonlar meydana getirmiştir. Mihrap nişlerinde ve geometrik süslemenin çevresinde bulunan bordürlerde tek bir kıvrım dal üzerinde sıralanmış rumilerden oluşan bir bordür süslemesi olabildiği gibi, aynı sistemin tek renkte bir araya gelmesiyle oluşan, ikili düzenlemesi de kullanılmıştır.

79 Resim 65:

Karatay Medresesi, Kubbe Geometrik Mozaik Çini, Konya, 1251

Fotoğraf: Önder DÜZ

Ayrıca, değişik rumi uygulamalarından oluşturulan çok çeşitli bordür kompozisyonları da çini tezyinata zenginlik katmıştır. Aynı kompozisyonlardan geliştirilen çeşitli uygulamalar bordür dışında daha geniş alanlarda da kullanılmıştır. Rumi motiflerinin geometrik düzenlemelerin içerisinde yer aldığı uygulamalarda mevcuttur. Bunun yanında kufi, ve celi sülüs ile yazılan çini kuşak yazılarında da rumi motifleri kullanılmıştır (Resim 66, Resim 67). Yan zeminlerinde helezonlar üzerine yerleştirilmiştir. Rumi ve çeşitlerinden oluşturulan desenler ile yine helezonlar üzerine yerleştirilmiş bitki motiflerinden oluşan desenlerin sıklıkla kullanıldığı dikkati çeker. Sıraltı ve lüster teknikleri ile yapılan yıldız ve haçvari çinilerde figürlerin dışında kalan kısımlar, rumi ve nebati motiflerle tezyin edilmiş, hayat ağacı, çeşitli çiçekler, haşhaş veya nar gibi bitkilere yer verilmiştir.

Selçuklu çini sanatında Uygur resim geleneğini devam ettiren çok çeşitli figürlerde uygulanmıştır. Örneğin Kubadabad Sarayı'nda ortaya çıkarılan sıraltı ve lüster tekniği ile yapılmış bu sekiz kollu yıldız formundaki çinilerde, erkek ve kadın resimleri, siren, sfenks, grifon ve ejderha gibi bir takım efsanevi yaratıklar ile başta çift başlı kartal olmak üzere çok çeşitli hayvan figürleri bulunmaktadır. Firuze sır altına siyah konturlarla yapılmış haçvari çinilerde ise hendesi ve rumi motiflerle birlikte bazı hayvan figürleri yer almaktadır (Arık, 2010: 26). Örneğin av sahnelerinde bir doğa manzarası içinde gösterilen figürün elindeki yay/ok ile tavşana/kurda nişan almış şekilde ya da iki vahşi hayvanın kovalama, kapışma sahneleri gösterilmiştir.

80 Resim 66:

Eyvan Yan Duvarı Bordürde Yer Alan Çini Mozaik Zemini Rumi Bezemeli Sülüs Yazı, Sırçalı Medrese,

Konya, 1242

Resim 67:

Mihrabı Çevreleyen Bordürde Yer Alan Mozaik Çini, Zemini Rumi Bezemeli Sülüs Yazı, Alaeddin Cami,

Konya, 1220

Fotoğraf: Önder DÜZ

Karatay Medresesi (1251), çini bezemelerinde Selçuklunun sanatının bu zengin içeriğini kubbede, eyvanda, iç avlu duvarlarında görülmektedir. Bordür desenlerinde geometrik ve rumi kompozisyonlar birlikte kullanılmıştır. Çini panoları ya da yazı kuşaklarını çevreleyen alanlarda birlikte kullanılmışlardır (Arık, 2010).

Lüster çinilerdekine paralel desenlerle süslenen minai örneklerde etkileyici bir anlatım gücüyle sarayla ilgili av, taht, eğlence vb. sahneler, sembolik hayvanlar, İran edebiyatından konular işlenmiştir. Yer yer figürlerle işlenen motifler, ½ - ¼ simetri, ulama ya da serbest kompozisyonlar şeklinde uygulanmıştır. Bitkisel desenler kıvrılan yapraklar, uçları kıvrımlı rumi ya da tepelik desenler ile sonlanmaktadır. Yaprakların boyutu, biçimi ve dönüşleri farklılaştıkça yeni biçimler ortaya çıkmaktadır.

81 1.3.4. Anadolu Selçuklu Mimarisinde Taş İşçiliği