Disiplin cezası kısaca, suç teşkil eden eylemlere uygulanan idari müeyyidelerdir.
Devlet memurlarının çalışma kuralları ve tabi olacakları disiplin hükümleri önceden bellidir. Memurlar göreve başlamadan önce ve çalışma hayatları boyunca, tabi oldukları kuralları bilmek ve bunlara uymak yükümlülüğündedirler. Ancak, bazı memurlar bunları bildikleri halde bu kurallara uymazlar. Amirlerine, çalışma arkadaşlarına ve hizmet alanlara karşı tavır ve davranışlarında olumsuzluklar gösteren, kurumdaki yerleşik kurallara uymayan, yapmak zorunda oldukları görevleri aksatan ve kendilerine teslim edilen araç-gereçleri hor kullanan memurlara sıkça rastlanır.
Disiplin cezalarının amacı, kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini sağlamak ve devlet memurları için oluşturulan çalışma düzenini korumaktır. Ceza kanunlarının belirttiği cezalardan ayrı olarak idare bazı tedbirleri almaya yetkili
78
31 kılınmıştır. İdarenin aldığı hukuksal ve yönetsel önlemler ve uygulamalar disiplin rejimini meydana getirir. Bu rejimin amacı, kamu personelinin meslek hayatını, görev sırasındaki kişisel davranışlarını ilgilendiren ve kamu hizmetlerinin hukuksal kurallara, statülere ve kamu menfaatlerine uygun olarak işlemesini sağlamaktır. Bu nedenle kanunların emrettiği görevleri yapmayanlara, yasakladığı işleri yapanlara idarenin yetkili amirleri ve kurulları tarafından çeşitli cezalar verilmektedir.79 Disiplin cezaları ile korunmak istenen hukuki değer, kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini sağlayacak kamusal çalışma düzeninin korunmasıdır.80
Disiplin cezaları genel olarak şu üç esasa aykırı hareket nedeniyle verilmektedir.
1. Memurlar, kanunların, tüzüklerin ve yönetmeliklerin Devlet memuru olarak emrettiği ödevleri yurt içinde veya dışında yerine getirmek zorundadırlar.
2. Memurlar kanunların, tüzüklerin ve yönetmeliklerin Devlet memuru olarak uyulmasını zorunlu kıldığı hususları yapmak mecburiyetindedirler.
3. Memurlar, kanunların, tüzüklerin ve yönetmeliklerin yasakladığı işleri yapmamak durumundadırlar.
Bu esaslara aykırılık halinde suç meydana gelirse kanunda belirlenen ceza uygulanır.81
Kurum içi disiplinin sağlanmasında disiplin cezalarının önemi inkâr edilemez. Ancak, hem ceza gerektiren suçların önlenmesi hem de disiplinin sürdürülebilmesi için ceza kadar önemli olan başka etkenlerin varlığı da söz konusudur. Bir bakış açısına göre, örgütte iyi bir disiplinin iyi bir moralle sağlanabileceği, çünkü moralle disiplinin birbirini tamamlayan iki süreç olduğu belirtilmektedir. Bu yaklaşıma göre, disiplin sadece yasalara ve kurallara sıkıca uyma, sıkı düzen değil, aynı zamanda istekle ve içtenlikle gösterilen bir uyum olup, bu da sık sık disiplin cezalarına başvurularak değil, liderlik yeteneklerine sahip iyi idarecilerce sağlanabilecektir.82
“İnsanlara iş yaptırmanın bir başka yöntemi de, inandırmak (ikna etmek), ödüllendirmek ve zor kullanmak (cezalandırmak) tır. Bunlardan en geçerli ve
79
Nuri Tortop, “Disiplin Cezaları ve Disiplin Suçları”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 1-4, 1983,
s. 90 80 Dilek, s. 28 81 Can, ss. 41–42 82
32 güvenilir olanı inandırmaktır. En olumsuzu ve mecbur kalmadıkça başvurulmaması gerekeni de zor kullanmak ya da cezalandırmaktır.”83
Çağdaş yönetim anlayışında yer almaya başlayan bilgi teknolojilerinin kurum içinde kullanılmaya başlanması da etkin bir disiplinin sağlanmasında önemli bir işleve sahip olabilir. Özellikle üretim biçimini ve büro çalışma ortamını etkileyen bilgi teknolojilerinin örgütlere getirdiği değişimi bilmek, yönetmek, örgütsel başarı için çok önemlidir. Bilgi teknolojileri, örgütün işlerini, çalışma biçimini ve mevcut konumunu derinden etkilemektedir. Günümüzde popüler olan “müşteri odaklı örgüt” olma stratejisinin seçilmesi ve uygulanması da ancak bilgi teknolojileri ile olanaklıdır.84 Yaptığı iş ve işlemlerin üst yönetici tarafından bilgisayar proğramları marifetiyle yakından takip edildiğini bilen bir memur kurum içi davranışlarında daha dikkatli olacak ve böylece hizmetin daha etkin ve verimli olarak sürdürülmesi sağlanacaktır. Böyle bir çalışma ortamının da memur disiplini üzerinde olumlu yansımaları olacaktır.
Teknolojik gelişmeler ve buna bağlı olarak gelişen bilgisayar proğramlarının kurum içinde kullanımı ile birlikte kamu personelinin iş başarımı ve motivasyonu artacak, bu da kurumun verimliliği ve etkinliğine olumlu katkı sağlayacaktır. Bu proğramların kamu personeli tarafından etkin kullanımı kamu hizmetlerinin daha hızlı ve etkin biçimde gerçekleştirilmesine neden olacaktır.85
Kurum içinde iyi bir disiplinin sağlanmasında yöneticilerin sahip oldukları olumlu özelliklerin de payı inkâr edilemez.
Felix A. Nigro’ya göre; olumlu bir lider sık sık disiplin tedbirlerine başvurmanın örgütte başarıyı sağlamanın tek yolu olduğu düşüncesinden hareket etmez. Bir amirin sıkça disiplin tedbirlerine başvurması gerçekte onun kişisel yetersizliğinin bir delilidir. Öbür taraftan başarılı bir amir, iş ve davranışları tatmin edici olmayan astlarını uyarmada geciken amir demek de değildir. Diğer bir nokta da, amir bir astını hiçbir zaman başkaları önünde tenkit etmemelidir. Sağduyu sahibi bir amir astlarını ıslah için tehdide de başvurmamalıdır.86 “Korku personelin
83
Genç, s. 5
84
Ayşe Yıldız Özsalmanlı, “Türkiye’de Yönetim Bilimi İlkeleri Üzerinde Bilgi Teknolojileri Etkisi (Örgütlenme, Yönetim, Denetim)”, www. Akademikbakis. org/16/3 yonetim. pdf, (Erişim T: 30.03.2011), s. 3
85
Özsalmanlı, s. 11
86
Geniş bilgi için bkz. Cemil Cem, “Disiplin ve Disiplin Hukuku” Ankara Barosu Dergisi, S: 5, 1969, ss. 822-824
33 motivasyonunu sağlamamaktadır.”87 Personeline değer veren, onların sorunlarıyla ilgilenen ve çözüm odaklı yönetici profili sergileyen bir yöneticinin kurum içi disiplinin sağlanmasında daha başarılı olması sözkonusudur.
1945 yılında Ohio Üniversitesinde başlatılan işe yönelik ve bireylere yönelik liderlik modellerine ilişkin çalışmalar neticesinde bir yöneticinin yapmadığı halde olumlu liderlik davranışı açısından üzerinde durulması gerekenler şu şekilde tespit edilmiştir.
- Astlarından yardım/görüş istememek,
- Astların niteliklerinden çok kuralları dikkate almak,
- Geri besleme sonuçları üzerinde yeterince durmamak,
- Astların eleştiri ve şikâyetlerini duymamayı tercih etmek,
- Astları bilgilendirmemek,
- Astlarda sorumluluk bilincinin geliştirilmesine önem vermemek.
Yukarıda belirtilenler ülkemiz kamu yönetimi sisteminde yöneticilik açısından çoğunlukla karşı karşıya bulunulan durumlardır. Bu maddelerde belirtilenleri uygulamak yöneticiyi, personeli açısından istenmeyen yönetici konumuna getirdiği gibi; personelinin motivasyonunu düşürüp, iş stresini artıran yeni bir faktör olarak da gelişebilmektedir.88 Motivasyonu düşen ve iş stresi artan bir personel de zamanla daha çok hata yapabilecek ve kurum disiplininden uzaklaşarak arzu edilmeyen sonuçların doğmasına neden olabilecektir.
Kurum içi disiplinin sağlanmasında idari yaptırımlar en son başvurulması gereken çözüm olmalıdır. Memurun moral ve motivasyonu üzerinde çok olumsuz etkilere yol açan bu müeyyidelerin, ilgili memurları zamanla kurumdan uzaklaştıran, çalışma verimini düşüren ve bu şekilde çalışma arkadaşları üzerinde olumsuz etkiler bırakan yönü de göz ardı edilmemelidir. Ancak, yapanın yanında kar kalır anlayışının da önüne geçmek için, gerektiğinde her türlü idari yaptırıma başvurulması da kaçınılmazdır. İyi bir yönetici, gerekli tedbirleri en başta almak, memurların moral ve motivasyonunu yüksek tutmak için çeşitli alternatifler
87
Peter F. Drucker, Yönetim Uygulaması, Çev. E. Sabri Yarmalı, İnkılâp Yayınları, İstanbul, 1995, s. 327
88
Ayşe Yıldız Özsalmanlı, “Türkiye de Kamu Yönetiminde Liderlik ve Lider Yöneticilik”,
34 geliştirmek ve böylece etkin ve verimli hizmet üretimi için disiplin cezalarına en az başvurmayı gerektirecek çalışma ortamını kurmak durumundadır.