Alt Bileşenlerin Gruplanması

Epstein ritmi nabız, motif ve cümle; metreyi ise vuruş, ölçü ve ölçü grupları alt başlıkları ile anlatmış, tempo ve aksan konularına da ayrıca değinmiştir (1994). Kamien ise ritim başlığı altında vuruş, metre, aksan ve senkoplar ve tempo alt başlıklarına yer vermiştir. Üzerinde durulan başlıkların aynı olmasına karşın anlatım ve gruplama şekilleri farklılık göstermektedir. Fikir ayrılıkları en çok alt bileşenlerin belirlenmesi ve gruplanmasında göze çarpmaktadır; araştırmacılar yıllardır standart bir gruplama arayışı içindedirler. Metrenin alt bileşenleri dönemlere dair ele alınırsa da farklılık göstermesi beklenebilir. Romantik dönem müziğindeki metrik ölçütlerle günümüzdekiler arasında farklılıklar söz konusu olduğundan, o döneme ilişkin araştırmalarda belirlenen alt bileşenler ve sınıflandırmanın da farklı olması doğal karşılanabilir.

“Metreyi oluşturan unsurlar

1. Yapısal anlamda aksan taşıyan nota veya akorlar arasındaki akli bağlantı 2. Özellikle armonik ritme ait yapısal süre uzunlukları

3. Algısal düzenli metre tercihinden doğan önceden belirlenmiş katsayının

otomatik devamı.” (Fraser, 1982:260)

Romantik dönem müziğinde armoni günümüze kıyasla daha ön planda olduğundan 1. ve 2. unsurlar armoni; düzensiz metre neredeyse hiç kullanılmadığından 3. unsur da monometre olarak belirlenmiş olabilir.

Geniş ölçüde ritim ve metre konularında müzisyenler arasındaki tartışmaların yüzyıllardır var oluşuna dayanarak, konunun “doğru bakış açısı” yerine “belirsizlik” ile açıklanması önerilmektedir (Epstein, 1994). Bir başka deyişle verilen yapısal kurgulamalarda tekil bakış açısıyla doğrular aramak yerine belirsizliğin doğasına uygun aşağıdakilere benzer sorular üretmek yararlı olabilir:

 Belirgin bir etki (ilham kaynağı) var mı?  Sistemli bir etki var mı?

 Varsa, bu etki Geçici, zamansal, Söz dizimsel vb. ne tür imalar içeriyor?  Bir besteleme akımı veya sürecinin; bestecinin ya da dönemin

somutlaştırılmış öğesi mi?  Algıya nasıl hitap ediyor? 1.3.3.1 Ritim ve Metre

Müziğin nihai hedefi devinim, önerge, işleme, çalışma; kısacası harekettir. Hareketin kontrolü, etkilendirilmesi; gerçekleştirilmesi, anlamlandırılması, sonuçlandırılması ve sonunda çözümüdür. Ritim ve metre bu ihtiyaca karşılık verecek odak noktalarıdır. Hareketin bir sonraki eylemi başlatabilecek düzeyini düzenleyen yapısal alt iskeletini oluşturmaktadırlar. Hareketin programını bu yapı belirler: yapı hareketi yönlendirir, ilerletir, çoğu düzeyde gerilim derecelerini ayarlar ve kararına vardırır (Epstein, 1994:26). “[…]kimi müzisyenlere göre metre mekanik, metronomsal bir norm;

ritim metreyi bu mekaniklik ve metronomsallıktan kurtaran özgür insan dokunuşudur”

(Sachs, 1953:12), “Metre gruplamaktan daha çok iş görür: ritmik bileşenlerin içsel

Bu bağlamda ritmin, metre ve alt bileşenleri bir arada işleyerek yapıtların ritmik yapısını oluştururlar. Metre, rakamlara, aksanlara ve gruplamalara dayalı bir evren oluşturur ve ritim bu evrenin içindeki akışın düzenidir. Charisius’un (İ.S. 400) “Ritim akan

metre, metre bağlı ritimdir,” (Sachs, 1953:13) sözleri de bu savı desteklemektedir.

1.3.3.2 Tempo, Aksan ve Senkop

Tempo, vuruşların hızıdır. Notada çoğunlukla İtalyanca tempo belirteçleri

kullanılagelmiştir. Genellikle yapıtların başına yazılan largo(çok yavaş, geniş), grave(çok

yavaş, heybetli), adagio(yavaş), andante(kısmen yavaş, yürüyüş hızında), moderato(orta hızda), allegretto(kısmen hızlı), allegro(hızlı), vivace(canlı), presto(çok hızlı), prestissimo(olabildiğince hızlı) bunlardan bazılarıdır. Tempo belirteçlerinin göreceli

sözcüklerle ifade edilmesi icra için esneklik sağlamakta, eseri icracıyla kişiselleştirmektedir. Bunlara ek olarak accelerando(hızlanarak), ritardando(yavaşlayarak) gibi tempoyu yöneten terimler söz konusudur. 19. yy’ın ilk

yarısından itibaren besteciler tempoyu metronomla belirtme özgürlüğüne kavuşmuş, dakikada kaç vuruş istediklerini en net şekilde belirtmeye başlamışlardır. (Kamien, 2000)

Kamien’e göre aksan, bir notanın etrafındaki diğer notalardan daha ön planda belirtilmesidir. Konuyu Cooper ve Meyer’den alıntıyla açıklayan Epstein, “ uyaranların arasında daha güçlü duyulan, ön plana çıkan odak noktası” tanımını kullanmıştır. İki tanım birbirine çok yakın görünse de Epstein’ın yaklaşımı Kamien’in tanımının vurgu için daha uygun olduğu yönündedir. Buna göre aksan yapıdan sökülüp çıkarıldığı zaman yapı dağılır. Vurgu farklıdır: “vuruşun dinamik açıdan yoğunlaştırılması”dır, aksan gibi yapısal değildir. Buna bağlı olarak aksan eser içinde işaretle gösterilmesine gerek olmayan bir yapıdır. Vurgu (aksan işareti [>] de vurgu sınıfına girer) ise çeşitli işaretlerle gösterilir. Bu işaretler notadan çıkarılsa yapı değişmez ancak aksan için aynı şey geçerli değildir. (Epstein, 1994)

Bu cümlelerle öne sürülen, yapıtlardaki ritimsel hızlanma, yavaşlama, ani tempo değişikliği ya da vuruşların ölçü içindeki hiyerarşisinin içerdiği aksan ile sf, “>” gibi işaretlerle gösterilenlerin aynı şey olmadığı, birbirinden farklı ele alınması ve tanımlanması gerektiğidir.

Beklenmeyen noktalarda gelen vurgulara senkop adı verilir. İki vuruş arasında yer alan kuvvetli nota bir senkoptur.

1.3.3.3 Metrik Unsurlar: Vuruş, Ölçü, Ölçü grubu

Vuruş, metrenin süresel eşit aralılığıyla olduğu kadar aksanın şekli ve çeşidi ile

ilgilidir. Aksanın hissedilmesi metrenin sayılabilirliği ile doğru orantılıdır.

Ölçü vuruşları kalıplandıran öğedir. Ölçülerin birinci vuruşu doğal olarak

aksanlıdır. Notada ritimlerin gruplanması ile belirtilen ölçü içi ikincil aksanlar, müziğin türüne ve bestecinin seçimine göre yerleşir: Sözgelimi 4 zamanlı bir ölçüde 3. vuruş; 5 zamanlıda 2. veya 3. vuruş ikincil aksanlar olabilir. Daha çok zamanlı yapılarda aksan sayısı tercihe göre artış gösterebilir. Örneğin 9 zamanlı bir yapıda, 4 aksanlı [2, 2, 2, 3 vb] gruplamada 3’lü grubun yeri kaydırılarak farklı çeşitlemeler oluşturulabileceği gibi, 4+5 veya 5+4 gibi 2 aksanlı; 3+3+3 gibi 3 aksanlı gruplamalar da tercih edilebilir.

Ölçü grubu birden fazla ölçünün bir araya gelmesiyle oluşur. Prototip özelliği

gösteren, ölçüye benzer bir yapıdır. Eş ya da farklı zamanlı ölçülerden oluşan grupların başındaki vuruşlar aksandır. Bu grupların ölçü sayısı ve özellikleri birbirine ne kadar yakın olursa müziğin algılanması o kadar kolaydır: Klasik dönem müziğinin kolayca anlaşılabilir olmasının anahtarı; ölçü gruplarının çoğunlukla 4’er eş zamanlı ölçüden oluşması, günümüz pop parçalarının da en önde gelen özelliklerinden biridir.

1.3.3.4 Ritmik Unsurlar: Nabız, Motif, Cümle

Nabız, vuruşun metreye bağlı ritmik tamamlayıcı unsurudur. Nabzı oluşturan

aksanlar zamanın sınırları içinde şekillendirilir ve ritim yazısının karakterinden etkilenir. Sabit devinimli, aceleci, iniş-çıkışlı, yorgun, depresif, hastalıklı, vb. nabzın olası nitelikleridir.

Motif, ölçünün ritmik tamamlayıcısı, ritim yapısı ve köşeleri kolayca

algılanabilecek perdelerden oluşan en küçük gruptur. Çoğunlukla ölçünün alt gruplarından her birinde bir motif bulunur. Motifin ritmik yapısı algılama açısından perdeye kıyasla daha etkindir.

Cümle, ölçü grubunun özelliğine göre oluşur. Cümlede kullanılan aksan çeşitleri

melodi hatları, kadanslar, cümle birleşme noktaları ve armonik yürüyüş olarak özetlenebilir.