1. TARİHSEL ARKA PLAN
1.4. Albüm Yapımcılığının Tarihi, Gelişmesi ve Yaygınlaşması
Murakkaʿ, aslen Farsça “
ﻊﻗﺮﻣ
” kelimesinden gelmiştir. Bugünkü deyimiyle albüm sanatıdır, genelde İslâm dünyasında farklı kaynaklardan gelen hüsn-i hat ve meşkleri, minyatürler, tezhipler, resim veya katıʿ eserlerin tek yapraklar halindeki çalışmalarını bir cilt içinde toplayan bir tür koleksiyon kitabıdır. Albümlerde yer alan minyatürler, desenler ve hat meşkleri metinlerle bağlantısız olduğu için murakkaʿ el yazma kitaplarından oldukça farklıdır. Başka bir deyişle murakkaʿ yapımı, “koruma-saklama” amacıyla ve gerek sanat patronlarının temaşası için, gerekse sanatçıların geliştirmesi için değerli bulunan görsel sanat ürünlerini biriktirerek bir koleksiyon oluşturmaktır.5315. yüzyıldan itibaren Timurlu, Türkmen, Osmanlı saraylarında bir anda popüler olan ve özellikle 16. yüzyılın sonlarındaki Safevi minyatür sanatına esas kalıbını veren albümler, üç yüzyıl önce Çin’de çoktan ortaya çıkmışlardır. İlk albümün hazırlaması ne zaman hazırlanmaya başladığı hakkında günümüze gelen kaynaklarda net bir bilgi yoktur, ancak el rulolarından sonra meydana geldiği belirtilmiştir. Çin kitabının tarihi gelişimine bakıldığında el ruloları uzun oldukları için hem açmakta zorlanılmış ve çok zaman kaybı olarak görülmüştür, diğer bir yandan kâğıt ve ipek kumaşın birbirine yapışması da sıkıntıya neden olmuştur. Dolayısıyla, sanatçılar tek parçalı kağıdın kullanılmasını bırakıp katmanlı veya tek tek yapraklı kitap haline gelen albümü tercih etmişlerdir. 54
Tang devrinden itibaren baskı kitaplar görülmeye başlanmış, Sung devrinde artık düzgüsel bir baskı sistemi de yaygınlaşmıştır. Kitap ciltçiliğinin sadeleşmesi ile birlikte matbaacılığın icra edilmesi de albüm şeklinin ortaya çıkmasına büyük katkı sağlamıştır.55 11. yüzyılda Kuzey Sung devrinde yaşayan ünlü yazar ve bürokrat Ou-Yang Xiu (1007- 1072) “Gui Tian Lu”(Tarlaya Dönüş-nâme) adlı bir kitap yazmıştır. Kitapta “Tang devrinde kitaplar hep rulo olarak hazırlanmış, ardından ‘Yezi’ (yaprak) şekline dönüşmüştür. Yazıları
53
Serpil Bağcı-Filiz Çağman-Günsel Renda-Zeren Tanındı, Osmanlı Resim Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2006, s. 225.
54
Yaoting Wang ( ), [Sung Albüm Resimlerinin İncelemesi], TNPM Monthly of Chinese
Arts, TNPM Yayınları, Taipei 1996, c. 13, s. 80. 55
Zhizhong Li ( ), [Çin Eski Çağın Kitap Tarihi], Wen Wu Yayınları, Pekin 1985; Ling
33
okurken fazla rulo olursa hem açmak hem de kapamak kolay değildir. Dolayısıyla artık ‘Yezi’ üzerinde yazıyoruz.” diye yazılmıştır.56
Resim 24 El Rulosundan Albüme geçiş kitap biçimi -- Xuan Feng Rulosu
Yaprağın Türkçesi olduğu gibi, Çincesi “Ye” de aynı telaffuzunda iki farklı anlamla iki yazı karakteri bulunmaktadır, bitki yaprağı ve kitap sayfası. 57 Eskiden Çinli entellektüeller önce bambu rulosu (Tablo 1: 1) ve ipek kumaş rulosu (Tablo 1: 2), sonra kâğıt rulosu (Tablo1: 3) kullanmışlardır. Tang orta döneminde daha rahat okunmak için uzun ve tek parçalı kâğıt rulosunun tasarımı değiştirilip “Xuan Feng” (Döner rüzgâr, Resim 24) cildi veya “Long Lin” (Ejderha pulu, Tablo 1: 4) cildi adlı yeni bir tarz icra edilmiştir. Bu yeni tarzların albüme geçişte bir kitap tarzı olduğu bilinmektedir.58 Bazı araştırmacılara göre, albümün Xuan Feng cildinden sonra ortaya çıkmadığı iddia edilmektedir. Zira resim ve kitap ciltçiliği yani monte edilmesi, “Sanskrit” cildi (Budizm metin olan yapraklı kitap, Tablo 1: 5) veya “Jing Zhe” cildi (Budizm metin olan katmalı kitap, Tablo 1: 6) biçimlerinden yola çıkılarak da albüme dönüşmesi mümkündür.59
56 Yaoting Wang, a.g.m., s. 80; Bkz. Ou-Yang Şiü (” ), Gui Tian Lu ( ), c.2. 57 Bitki yaprağı Çince yazısı ‘ ’, kitap sayfası ‘ ’.
58
Rulo şeklinde olan kitaplar okunurken büyük sıkıntı yaşanıyordu, rulonun ortasında veya son bölümünde yer alan metinleri tekrar okunurken bütün ruloyu açmak zorunda kalınmıştır. Dolayısıyla insanlar kağıdı kesip iki yaprak arasında boşluk vermişlerdir. Ardından uzun bir boş kâğıtta her bölüm boşluğun yan yana yapıştırılmıştır. Böylece yapıştırılan yapraklar sarılırken ejderhanın pulu yahut rüzgar gibi gözükerek artık bölüme göre kolayca okunabilir hale gelmiştir. Bkz. Sujuan Kang ( ),
[Rulodan Albüme Olması Bakımından Çin Kitap Biçiminin Esas Evolüsyonu], Şi’an Sosyal Bilim, c. 26, Şi’an 2008, s. 90.
59 Ping Zhang ( ), [Çin Resim ve Kaligrafi Montesinin İncelemesi], Suzhou Üniversitesi
34
Tablo 1 Çin Kitap Biçiminin Gelişmesi60
Sung hanedanlığında sanat faaliyetlerine imparatordan sivile halka kadar bütün vatandaşların katıldığı gösterilmektedir. Özellikle yazar ve bürokrat sınıfları resim alanıyla ilgilenmişler, şiiri resimle birleşerek daha küçük ve taşınabilir resimleri tercih etmişlerdir. Şiirsel resimlere çalışmak için de baskı tekniğinin gelişmesiyle birlikte albüm tarzı olan bir koleksiyon defterine ihtiyaç duydukları da belirtilmiştir.
Çin albüm formunun ne zaman ve nasıl Orta Asya’ya getirildiği günümüze gelen kaynaklarına göre bilinmemektedir. Ancak İslâm sanatının gelişmesine büyük katkı sağlayan özellikle hüsn-i hat sanatı için önemli olan murakkaʿ hazırlanmasının, en geç 14.
60
Birinciden dokuzuncu resme: Jian Tse cildi (Bambu rulosu), en erken ciltçilik tipi; Bo Şū cildi (İpek kumaş rulosu); Juan Zhóu cildi (Kâğıt rulosu); Xuan Feng veya Long Lin cildi (Tornado veya döner rüzgâr rulosu, Ejderha Pulu rulosu), rulodan albüme gelişen geçiş ciltçilik tiplerinden biri; Fan Jia cildi (Budizm Sanskrit metin olan yapraklı kitap), Jing Zhe cildi (Budizm metin olan katmanlı kitap), rulodan albüme gelişen geçiş ciltçilik tiplerinden biri; Kelebek cildi, en erken albüm tipi; Sırt cildi, Sung hanedanlığı son döneminde görünen ciltçilik tipi; İplik cildi, Ming hanedanlığının ortasından itibaren yaygınlaşan ciltçilik tipi. Bkz. Zhizhong Li ( ), [Çin Eski Çağda Kitap Ciltçilik Biçimi ve Sistemi], Wen Xian
35
yüzyılında bir gelenek olarak öne çıktığını söylemek mümkündür.61 Dahası, 13. yüzyılında Moğol istilasından önce Çin’e giden Arap seyyahı İbn al-Wardi’nin yazdığına göre, Çin devleti (Sung) Orta Doğu’daki sanatkârları sarayına davet etmiş ve Pers sanatkârları ikna etmeye çalışmıştır, bu durumda Moğollar gelmeden önce Çinli sanatkârları da İran’a kesinlikle gelmişlerdir.62
15. yüzyılın ilk yarısında Timurlu elçisi Gıyaseddin Nakkaş Çin’i ziyaret etmiştir. Herat’a dönerken tören kıyafetleri, ipek kumaşlar, atlar, silahlar gibi şahane hediyeleri Şâhruh’a getirmiştir. 63 Araplar Çinliler ile seramik veya çini ticareti yaptıkları gibi, Türk ve
Pers tüccarların İpek Yolu vasıtasıyla daha fazla çeşitli ürünleri Orta Asya, Batı Asya’ya getirebildikleri de kuşkusuzdur. Bunlara göre, albüm formatında sanat eserlerinin 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar ya devletin resmî elçi heyetiyle, ya da kervanlarla Semerkant, Herat gibi önemli kültür merkezlerine ulaşması mümkündür.
61
Filiz Çağman, On the Contents of the four Istanbul Albums H. 2152, 2153, 2154, and 2160, Islamic Arts I:
an annual dedicated to the art culture of the Muslim world, The Islamic Art Foundation, New York 1981, s.
31.
62
F. R. Martin, Miniatures from the Period of Timur: in a MS. Of the Poems of Sultan Ahmed Jalair, Adolf Holzhausen Yayınevi, Vienna 1926, s. 4.
36