Afyonkarahisar Kadın Giyimleri

Giyim-kuşam bütün olarak bir kültür ürünüdür ve doğrudan doğruya insanla ilgili olduğundan, insanın yaşam biçimini belirten göstergedir. Dahası maddi bir kültür ögesi olarak geleneksel yaşam biçimleri arasında topluluğa ait olmayı simgeleyen bir

manevi değerler öğesidir ve topluluğa ait olma duygusunu güçlendirmektedir (Sürür, 1983: 7).

Kültür, insanın toplum halinde, toplumun bir üyesiyken öğrendiği, yaptığı her şeyi kapsar. Bu özelliklerinden dolayı giyinme, biraz da toplumsal kalıtlara bağlıdır (Altunyuva, 1988: 11).

Geleneksel ögeler içeren, tarihin birikimli sürecini üzerinde taşıyarak barındı- ran Türk giysileri, ait olduğu toplumu simgelemektedir (Bilki, 2006: 2).

Kadın kendi toplumu içinde aldığı yere göre ve o toplumun geleneksel davra- nış kalıplarına göre giyimini biçimlendirmektedir (Sürür, 1983: 14). kadın giyimi han- gi yaşam biçiminde olursa olsun başlıklar, vücuda giyilenler, ayağa giyilenler, takılan- lar ve süsleme ile oluşan bir bütündür (Sürür, 1983: 15).

Afyonkarahisar geleneksel kadın giyim örnekleri günümüzde halk tarafından hala giyilmektedir. Kına gecelerinde, sünnet, düğün gibi özel günlerde, günlük yaşam- da sokak giyimi olarak kullanılmaktadır. Geleneksel giysiler arasında şalvar değişime en dirençli olanıdır. Geleneksel kesimde, günlük yaşam içinde her yaşta kadın ev için- de ve tarlada çalışırken ayağına yöresel özelliği olan şalvarlarını giyerler. Bölgede ya- şayan Türkmen aşiretlerinde renkli çiçeklerle bezeli, büzgülü şalvarlar giyilmektedir.

Yüzyıllardır İslami geleneklere göre her sınıftan kadının giydiği etekleri yerle- re kadar uzanan ve kolları parmakları örtecek şekilde uzun olan oldukça bol bir giysi olan ferace Afyonkarahisar da geleneksel olarak hala sokağa çıkarken kadınların ter- cihi olmaktadır.

Afyonkarahisar da erkeklerin; Terlik, Fes, Yazma (Yemeni), Sarık, Keyfiye, İçlik, Gömlek (Mintan), Yelek, Bel Kuşağı, Camedan, Cepken, Şalvar (Potur), Silah- lık, Yağlık, Çorap, Çizme, Dizlik (Tozluk) gibi giysiler giymişlerdir.

Bu yöredeki erkeklerin yelekleri kolsuz, önden ilik-düğmeli olur ve kuşak içine sokulurmuş. Ayrıca yeleğin düğmeleri iplikten örülerek yapılırmış (Bilgin, 1993: 4).

Afyonkarahisar kadın giyimlerinden bazılarını açıklayacak olursak;

a) Başa Giyilenler

Başlık: Türkmenlerde giyimin tamamlayıcı unsuru olan baş süslemesine büyük önem verilmiştir. Bir bakıma kadının toplumdaki yeri baş bağlama biçiminden anla-

şılmaktadır. 10-12 cm yüksekliğinde bordo çuhadan yapılan fes üzerine gümüş ve ya bafon tepelik yerleştirilir. Saçlar ince örgülerle ayrılmıştır. Bir beze dizilen altınlar alına ve yanaklara ikişer sıra olmak üzere dizilirler. Bunlara penez denilir.

Yazma: beyaz örtü ile baş bağlanır. Poşu: Alına dolanır.

Terlik: Bezden yapılan, üzeri boncuk ve pullarla işli olduğu gibi iki yanına “zülüf askısı” denilen boncuk süsler de dikilen, içi astarlı bir çeşit takadır. Bazı köy- lerde Çiril de denilmektedir.

Tas: Fesin üzerine, yazmanın altına konur baş yükseltilir.

Çığa: Bazı Türkmen köylerinde gelin başına takılan renkli tüylerden oluşan tac’a, çığa-toza-toz ağı veya türlük adları verilmektedir.

Gremis: Yörenin ekonomik gücüne göre 7-9 tane olan altın, boyun ve göğsü süsler.

Bunlardan başka; penez, zülüf askısı, çeki, çoru çemberi gibi baş süslemesinde kullanılanlar vardır.

b) Bedene Giyilenler

Göynek: El dokuması pamuklu veya bürümcüktendir. Yakasız, önden yarıya kadar açık olup yaka ve kol ağızları kıvrılarak ayarlanmış, boy oldukça uzun tutul- muştur.

Sıkma-Delme: Sıfır yakalı, önden açık kolsuz, kısa yelektir. Ön kısma al veya yeşil kadifeden yapıldığı gibi pul ve boncuklarla işlenerek süslü bir görünüm veril- mektedir. Üç etek üstüne giyildiği gibi, dışına da giyilir. Fonksiyonu aynı olmakla be- raber köylere göre sıkma, cansıktı, camedan gibi adlar alır.

Camedanlar genellikle mavi veya daha koyu tonlarda çuhadan yapılır, üzeri sırma sim ile işlenirmiş (Özboyacı, 1987: 294).

Gergi: Yün, el dokumasından üzeri yol desenli kenarları veya eteği püsküllü, bel bağı ile bele tutturulan bir nevi önlüktür. Bazı köylerde öncek veya pestal adı ile anılır.

Şalvar (Diz bezi): Ağı dar ve kısa paçaları lastikli bir nevi şalvardır. Ağı kısa olduğu için bele kadar çıkarılmayıp kalçalar üzerine dokuma uçkurla bağlanır. Bu par- çaya bazı köylerde top don adı da verilmektedir.

Sarka (Cepken) : Kadife üzeri sim ve sırma işli, önden açık yakasız ve kollu kısa cepkendir. Çuha ile yapılmış olanlara güdük denilmektedir. Bazı köylerde ferme- ne denildiği de olur. Delme üstüne giyildiği gibi üç etek üstüne de giyilir.

Üç etek: çitari, kutnu veya allı yarmaktan iki yanları yırtmaçla, önden açık ke- narları makromelerle süslüdür. Arka etek ve yan etekler çeşitli motiflerle işlendiği gibi sütaşı ve kumaştan kertmelerle de süsleme yapılmıştır. Kol ağzı genellikle yırtmaçlı içi astarlıdır.

c) Ayağa Giyilenler

Garçın: Ayağa giyilen yemeni biçimli kunduraya garçın denilmektedir. Bazı yerlerde buna kara yemeni de denilmektedir.

Çorap: Yünden örülmüş çeşitli renk ve desende çoraplar giyilir.

d) Gelin Kıyafetleri

Kadınların yaşamında önemli bir dönem olan evlenme, özel giysiler ile simge- lenmektedir. Günümüzde beyaz ve uzun bir kıyafet olan gelinlik geçmişte al renkte idi değişen yaşam ile birlikte değişikliklere uğrayan geleneksel gelin kıyafetleri kına ge- celerinde kedini göstermektedir.

Gelin kıyafetleri özel ve anlamlıdır. Afyonkarahisar bölgesinde il merkezinde, ilçe ve köylerinde gelin kıyafetleri farklı gibi görünse de bir bütün olarak değerlendi- rildiğinde hemen hemen aynı özelliktedir.

Afyonkarahisar çevresinde gelinin başlığı beyaz gelinliği ile çok farklı bir gö- rünüm içindedir. Çeşitli renklerde krep örtüler birbirine tutturularak (al, pembe, sarı, yeşil, mor vb.) üst kısmına da renkli kâğıtlardan oluşan süslü bir tepelik başa konur. Başın iki yanına gelecek biçimde çiçekler takılarak gelin süslenir. Gelin önünü, yüzü- ne gelen renkli örtülerin aralıklarından görür. Beline kuşak ve takıları takılarak gelin uğurlanır (Sürür, 1983: 22). Geleneksel gelin kıyafetleri kına gecelerinde giyilmekte- dir; bedene süslemeli boyu uzun entari ve ya içlik üzerine işlemeli cepken alt bedene de şalvar giyilerek gelinin kınası yakılmaktadır.