Afrika Kırmızı Astarlı Kapları

Akdeniz dünyasında Geç Roma Kırmızı Astarlı kapları içerisinde en önemli grubu oluşturmaktadır. Daha önceleri Geç Roma A ve B251, Geç Roma Kırmızılılar ve Terra Sigillata Chiara A, C ve D252 gibi değişik adlarla anılan bu seriye Kuzey Afrika Kırmızı Astarlıları adını veren Hayes aynı zamanda bugün hala geçerliliğini koruyan en kullanışlı tipolojiyi oluşturmuştur253. Kuzey Afrika’daki çeşitli atölyelerde ve özellikle Tunus’ta üretim yoğunlaşmış olup üretilen mallar deniz yolu ile tüm Akdeniz dünyasına ihraç edilmiştir254. Yayılım alanı daha da genişleyerek Britanya’dan Kara Deniz ve Arabistan’a kadar uzanmıştır255. Bugünkü Tunus sınırı yakınlarında çok sayıda seramik üretim merkezi yapılan kazılar sonucu ortaya çıkarılmıştır256.

Kili oldukça kaba ve epeyce taneli bir yapıya sahiptir. Astarın normal rengi portakal (turuncumsu) kırmızıdan kiremit kırmızısına kadar değişmekte olup pek çok kaliteli parçada ise belirgin pembemsi bir renk göze çarpar. Katkı maddeleri arasında en yaygını olan kireç, genelde küçük parçacıklar şeklinde olmakla beraber, bazen de oldukça iri parçalar halindedir. Söz konusu bu büyük kireç parçaları bazen malların pişirilmesi sırasında patlayarak yüzeyde izler oluşmasına sebep olmaktadır. Kalkerin yanında bir diğer katkı maddesi ise beyaz yada kahverengimsi ince kuartz parçacıklarıdır. Bazen görülen siyah parçacıklar ile birlikte sıklıkla yer alırlar. Gümüş mika, önemli miktarda olmamasına karşın pek çok kap üzerinde gözlemlenebilen bir başka katkı maddesidir. Astar kilin daha inceltilmiş hali olup terra sigillataların sahip olduğu kalitede değildir. Genelde gövde kilinin bir gölgesi gibi ya da iki ton koyusudur. Astar kalın uygulandığı takdirde düzgün ve hafifçe parlak bir yüzeye, ince sürüldüğü zaman ise mat bir görünüşe sahip olur ve kil ile bütünleşir. Astar gövde kili ile aynı tonda olduğu için tabaka şeklinde bir ayrım oluşturmaz, ancak yüzeye çıkan kireç parçacıkları oldukça düzgün olan yüzeyde görüntüyü bozan tek unsurdur257.

Sıklıkla değişime uğrayan kap formlarından pek azı, değişime uğramadan yüzyıldan fazla varlığını devam ettirebilmiştir258.

251_{- Waagé 1933, 294 vd. ; Waagé 1948, 43 vd.} 252 - Lamboglia 1958, 257-330 ; 1963, 145-212. 253_{- Hayes 1972, 13-299 ; Hayes 1980, 484-523.} 254_{- Hayes 1972, 13, 296-299.} 255 - Morel 1980, 171-185. 256

- Mackensen 1980, 199, not.3 ; Mackensen 1985, 29-39 ; Peacock 1990, 59-84.

257

- Hayes 1972, 13-14, 287-292.

Erken dönem örneklerinde bezeme unsurları olarak damga, kazıma ve kabartma halinde işlenmiş çeşitli motifler işlenmiş olup, boyama ile süsleme yapılmamıştır. Daha sonraki evrelerde ise rulet süsü yaygın olarak kullanılır. Bunların yanında bazı kap formlarında (Hayes Form 50’de olduğu gibi) ise hiçbir süsleme ögesine rastlanmaz259.

6 yüzyıl gibi oldukça uzun bir süreçte var olan Afrika Kırmızı Astarlıları M.S. I.yüzyılın sonlarında başlayan üretim serüvenini VII. yüzyılın sonlarına kadar devam ettirmiştir260. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Form 16 Form 17 Form 18 Form 19 Form 20 Form 21 Form 22 Form 23 Form 24

Tablo 5: Kelenderis Afrika Kırmızı Astarlı Kapları

Yukarıdaki grafikten de anlaşılacağı üzere Kelenderis aşağı şehir sondajında 9 ana form tespit edilmiştir. Bu 9 ana formda kendi içerisinde alt tiplere ayrılmaktadır. Tespit edilen formların tamamı yiyecek servis kabı olarak kullanılan tabak, kase ve çanaklardır. Kelenderis örneklerinin fabriği kalker, mika, kum katkılı olup birkaç örnek dışında gözeneksiz ve sıkı killidir. Kil rengi ağırlıklı olarak açık kırmızı (10 R 6/8 ; 2.5 YR 5/8) ve kırmızı (10 R 5/8) dır. Astarı ince, genelde mat ve sabunumsu olup tıpkı kil renginde olduğu gibi açık kırmızı (10 R 6/8) ve kırmızı (10 R 5/8) renklidir. Bizim örneklerimizde herhangi bir süsleme görülmez sadece birkaç örnekte yiv bulunmaktadır. Tespit ettiğimiz formlar M.S. 4. yüzyılın ilk çeyreği ile 7. yüzyılın ortalarına tarihlenirler. K.Form 19 en

259

- Hayes 1972, 14. Afrika Kırmızı Astarlılar üzerinde süsleme teknikleri ve bu tekniklerle yapılmış motifler için bkz. Hayes 1972, 211-287.

260

- Hayes 1972, 13. Hayes’in oluşturmuş olduğu bu kronolojiye getirilen bazı değişiklikler için bkz. Williams 1989, 38, not.7.

fazla ele geçen gruptur. Bu bağlamda Kelenderis’in ilişkilerinin yoğun olduğu dönem de M.S. 4. yüzyılın ikinci yarısı ile 5. yüzyılın ikinci yarısında olmalıdır.

Kelenderis Form 16 (Kat.no: 38-40): Tabak. (Hayes Form 50, Kenrick B632A,

Antioch 836p-x). Düz kenarlı, dışa bir açı yaparak açılan yüksek gövdeli, geniş düz dipli, dip kenarında küçük ve kısa şevlendirilmiş kaideli geniş ve derin tabak. Kaide ile gövde geçişi, yumuşak bir kavisle verilerek gövde dik bir şekilde yukarıya doğru açılarak devam eder. Bazen tondonun dışta, kaide çıkıntısından daha aşağıya uzanmakta ve zemine temas etmektedir. Gövde ince duvarlıdır. Kili kaliteli, astarı ince ve sabunumsudur.

Afrika Kırmızı Astarlılarının en yaygın geniş ve derin tabak tiplerinden birisi olan bu gurubu, Hayes iki alt tipe261 ayırarak üretim tarihi olarak da M.S. 3. yüzyılın ikinci çeyreği ile 5. yüzyılın başlarına kadar uzun bir zaman dilimini verir262. Kelenderis buluntuları M.S.4-5 yüzyıla tarihlendirilir.

Kelenderis Form 16a (Kat.no: 38-39): Tabak. (Hayes Form 50a, Kenrick B632A,

Antioch 836p-x). Düz kenarlı, dışa bir açı yaparak genişleyen ince duvarlı yüksek dik gövdeli, geniş düz dipli zemin kenarında küçük ve kısa şevlendirilmiş kaideli geniş ve derin tabak. Kili kalitelidir. M.S. 3. yüzyılın ikinci çeyreği ile 4. yüzyılın üçüncü çeyreği arasında üretilmişlerdir263.

Kelenderis Form 16b (Kat.no: 40): Tabak. (Hayes Form 50B, Kenrick B632,

Antioch 836p-x). K1a ile aynı form özelliklerine sahip olup ona göre dışa daha fazla genişleyen, daha küçük diplidir. Kilin kalitesi K.Form 16a’ya göre daha düşüktür. M.S. 4. yüzyılın ortaları ile 5. yüzyılın başları arası üretim tarihi olarak verilir264.

Kelenderis Form 17 (Kat.no: 41): Tabak. (Hayes Form 59B, Kenrick B636A,

Antioch 817). Dışa düz uzanan kalın kenarlı, oldukça kavisli gövdeli, düz dipli geniş sığ tabak. Dışa yatay olarak uzanan kenar, uzun ve kalın olup üst yüzeyinde yiv ve oldukça hafif basamaklandırma vardır ki bu tabağın karakteristik bir özelliğidir. Kenar uç kısmı yuvarlatılmış. M.S. 320–450.

Kelenderis Form 18 (Kat.no: 42-43): Tabak. (Hayes Form 61A, Kenrick B638A,

Antioch 830-831). İçe dönük kenarlı kavisli gövdeli düz dipli geniş tabak. Dip ile gövdenin birleştiği noktada küçük bir çıkıntı veya yumuşak bir girinti mevcut. Gövde ile kenar 261 - Hayes 1972, 69-73. 262 - Hayes 1972, 73. 263 - Hayes 1972, 73. 264_{- Hayes 1972, 73.}

arasında geçiş keskin olup kenar dış yüzü düz devam ederek dışta üçgen bir görünüm oluştururken içte içbükey bir geçiş görülür. M.S. 325-420.

Kelenderis Form 19 (Kat.no: 44-53) : Büyük Kase / Çanak. (Hayes Form 67,

Kenrick B639, Antioch 859-873). Dışa uzanan kademeli kenarlı, küresel gövdeli, düz dipli geniş büyük kase/çanak. Kenar dışa, yukarı iki kademeli ve yatay olarak uzatılmış ve uç kısmı genelde aşağı sarkık veya hafifçe yuvarlatılmıştır. Gövdeden kenara geçiş keskin bir şekilde olup ilk kademe yatay devam edip yine keskin bir hatla dışbükey olan ikinci kademeye geçilir. İkinci kademe ile kenar uç kısmı arasında yivlendirme göze çarpar. Düz olan dibin gövdeye yakın kenarında oluşturulan bir yiv dipte sahte kaideli izlenimi verir. Tondosunda iç içe kazıma olarak verilmiş daireler bulunur. 20-40 cm. arasında değişen çaplarda genişliğe sahiptirler. M.S. 360-470 yılları arasına tarihlendirilir265.

Kelenderis Form 20 (Kat.no: 54-55): Kase. (Hayes Form 99, Kenrick B658,

Antioch 878). Dışa yuvarlatılmış kenar, yaklaşık yarımküre gövdeli, alçak ya da yüksek halka kaideli kase. Yüksek halka kaide ayakları yana doğru açılarak ve aşağıya daralarak devam eder. Kabın iç yüzünde gövde ile tondo arasında bir çıkıntı vardır. Tondoda tek veya çift sıralı yiv ve içerisinde bezekler vardır. Hayes bu tipi kendi içerisinde üç alt guruba ayırmış ve M.S. 510-620 yıllarını da üretim tarihi olarak vermiştir266.

Kelenderis Form 20a (Kat.no: 54): Kase. (Hayes Form 99A, Kenrick B658A).

Dışa yuvarlatılmış kenarlı, hemen hemen yarım küre gövdeli, yana doğru açılan yüksek halka kaideli kase. Kaide ayakları uç kısma doğru incelerek devam eder. Tek veya çift sıra yiv bant içerisinde damga bezekler vardır. M.S. 510-540. Kelenderis örneğinde çift sıra yiv bant olmasına karşın damga bezek yoktur.

Kelenderis Form 20b (Kat.no: 55): Kase. (Hayes Form 99B, Kenrick B658B).

Dışa yuvarlatılmış kenarlı, kavisli gövdeli alçak kaideli kase. Gövde dışa doğru daha çok açıldığı için yarımküre olma özelliğinden uzaktır. Kaide üçgenimsi bir görünüme sahip olup dış yüzünde küçük bir çıkıntı vardır. Genelde tondolarında tekli veya ikili yiv içinde bezekler vardır. M.S. 530-580.

Kelenderis örneğinin tondosunda yiv ve herhangi bir bezek yoktur. Sadece içte gövdeden kaideye geçişte küçük bir çıkıntı/yükselti oluşturularak tondo çukurlaştırılmıştır.

265

- Hayes 1972, 116.

Kelenderis Form 21 (Kat.no: 56-57): Kase. (İmitasyon). Kelenderis Form 4 ile

biçim olarak benzerlik gösterir. Kelenderis aşağı şehir sondajında iki adet örnek (kaide- gövde) tespit edilmiştir. Yana doğru açılan kavisli gövdeli, alçak halka kaideli kase. Alçak kaide ayağının dış yüzünde küçük bir çıkıntı ve alt yüzünde yiv vardır. İçte herhangi bir yiv ve bezek yoktur. Gövde duvarı diğer örneklere göre daha incedir.M.S.5 yüzyıl.

Kelenderis Form 22 (Kat.no: 58-59) : Tabak/Kase. (Hayes Form 104C, Kenrick

B663, Antioch 803-805). Uç kısmı topuz/yumru biçiminde sonlanan kenarlı, dışa eğimli ya da hafif kavisli gövdeli, alçak kare ya da üçgen görünümlü kaideli geniş tabak/sığ kase. M.S. 550-625.

Kelenderis aşağı şehir sondajında üç adet örnekle temsil edilir. Örneklerde kenar uç kısmındaki yuvarlaklık Kat.no: 59’da daha belirgin iken Kat.no: 58’de daha azdır. Gövdeleri kavisli olmaktan çok dışa doğru belirli bir eğimle genişleyen düz duvarlı olup sığ tabaktırlar. Tamamında içte; gövde ile kenar birleşme noktasında yiv vardır.

Kelenderis Form 23 (Kat.no: 60-61): Tabak. (Hayes Form 105, Kenrick B664,

Antioch 802). Karemsi kalın yumru kenarlı, dışa açılan eğimli gövdeli, orta yükseklikte halka kaideli geniş tabak. Kenar dışta dışbükey, içte ise neredeyse düzleştirilmiştir. Dışa açılarak genişleyen kaide ayakları aşağıya doğru incelmektedir. M.S. geç 6- 7.yüzyıl.

Kelenderis Form 24 (Kat.no: 62): Tabak. (Hayes Form 109, Kenrick B667,

Antioch 805 x). Düz kenarlı, hafif kavisli gövdeli, düz dipli yada alçak kaideli tabak. Kenar iç yüzünde yiv var. M.S. geç 6- 7.yüzyıl.