Afrika'da Geleneksel Maske Kullanımı

Afrika kıtası Kuzey'de Mısır-Fas hattıyla başlamak üzere güneyde Cape Town'a kadar oldukça büyük bir coğrafyayı kapsar. Bu bağlamda Antik Mısır'daki maske geleneği de esasen Afrika coğrafyasına ait bir olgudur. Antik Mısır gerek coğrafi olarak gerekse de siyasi olarak hem Antik Yunan hem de Antik Roma medeniyetleri ile sıkı sıkıya bağlıdır. Ancak ilginç bir şekilde Mısır medeniyeti, dramatik formlar söz konusu olduğunda kuzey komşuları gibi üretimde bulunmamışlardır. Bununla beraber Mısır kültüründe tarihi M.Ö. 2600'lere kadar dayanan dramatik ritüeller bulunmaktadır. Gerek Ramesseum papirüsünde resmedilenler gerek III. Senusret dönemindeki dini oyunları gösteren kaynaklar ve gerekse de Edfu Tapınağı'ndaki Horus festivaline ait çizimler Mısır'da da ritüelistik dramanın varlığını ortaya koymaktadır (Brown, 2001: 94, 537; Breasted, 1907: 663).

Eski Mısır'da halka yönelik icra edilen dramatik formların en önemli örneği Osiris misterileridir. Bu oyunda Osiris'in Seth tarafından öldürülmesi ve daha sonra Osiris'in tekrar diriltilmesi duygulu bir şekilde dramatize edilmekteydi. Bu oyunlarda yer alan aktörler büyük ihtimalle rahiplerdi. Bu aktör rahipler oyun esnasında bağlı oldukları tanrısal varlığı temsil eden çeşitli maskeler takarlardı (Reymond, 1969: 104).

Eski Mısır firavunlarının kültürü maske ile iç içe geçmiştir. Firavunlar yaşadıkları dönemde tanrısal bir görünüm kazanmak için genelde maske veya makyaj kullanmışlardır. Yüzü örten bu maske veya makyajın temel özelliği tanrısallık iddiasındaki firavunların yüzündeki insansılığı azaltmak ve onları olağanüstüleştirmektedir. Bu maksatla firavunlar yüzlerine altın suyu sürmüşler ve altından mamül maskeleri tercih etmişlerdir. Firavunlar makyaj ve maske kullanımındaki temel amacı insanları etkilemek adeta onları hipnotize etmektir (Talipzade, 2015: 24).

Mısır firavunlarının maske alışkanlığı sadece bu dünyaya ait bir olgu değildir. Firavunların mumyalanmış cesetleri de yüzlerine çeşitli maskeler takılarak gömülmüştür. Mısır firavunları için maske, ruhun öte dünyaya geçişini garanti altına alan bir nesnedir. Aynı zamanda öte dünyada da bir statü göstergesidir. Bu yüzden vefat eden şahsın dünyevi rütbesi arttıkça maskesinin imal edildiği

malzemenin değeri de o denli artmaktadır. Örneğin firavun Tutankhamun'un ölüm maskesi som altından mamuldür (Bağatur, 2013: 41).

Şekil 2.6: Tutankhamun'un som altından mamul ölüm maskesi (Bağatur, 2013: 40).

Mısır'ın Roma tarafından işgali ile birlikte Mısır ölü maskeleri de M.S. 1. ve 3. yüzyıllar arasında ciddi bir değişim dönüşüm geçirmiştir. Firavunlar döneminde imal edilen 3 boyutlu maskeler yerlerini temsili heykelciklerin yüz kısmına çizilen ve ölünün yaşamındaki halini portreleyen resimlere dönüşmüştür. Bu uygulamalar Fayyum portreleri olarak anılmaktadır (Bayer, 2007). Fayyum portreleri bir anlamda Roma'daki ölüm maskesi (imago) geleneğini anıştırmaktadır. Tıpkı Roma'da olduğu gibi Mısır'da da ölüm maskesi geleneği daha doğalcı bir tarza bürünmüştür.

Şekil 2.7: Bir Fayyum Portresi Örneği (Harris, 2014)

Kara Afrika'da ise maske geleneği oldukça zengin ve Mısır'dan farklı bir karakter arz etmektedir. Kara Afrika sanatı mistik inançları temel alan ve özünde kendisine kutsiyet atfedilen bir olgudur (Güner, 2006: s.). Bu anlamda Afrika'da sanat ile kutsal olan iç içe geçmiştir.

Kara Afrika’da yaygın olan inanç Animizmdir. Animizmde her şeyin bir ruhu olduğuna, ataların ruhlarının hala yaşadığına ve evrendeki her varlığın doğal güçleri olduğuna inanılır. Bu ruhlar, insanları gözetleyerek, yaptıkları iyilik ve kötülüklerle toplumsal yaşamı denetlerler. Animizmin peygamberleri ve kitapları yoktur. “Bilgisiz ve güçsüz insanın doğa karşısındaki ilkel tepkilerinden ortaya çıkmıştır (Topuz, 1992: 14).

Maskeler farklı Afrika kabile geleneklerinin önemli bir parçasıydı. Kendilerine kutsiyet atfedilen maskeler ritüelistik karakter arz ediyor ve aşiret kültürünün ayrılmaz bir parçası sayılıyorlardı. Afrika maskeleri genelde bölge ağaçlarından elde edilen ahşap malzemelerden imal edilmekteydi. Maske yapımında kullanılacak olan ahşap parça önce kurumaya bırakılıyordu. Ağaç çatlamışsa, bu

parça maskeyi yapmak için uygun sayılmıyordu. Ahşap maskeleri oymak için "azde" adlı bir alet kullanılmaktaydı. Maske yapımında metal, ahşap, kumaş gibi malzemeler de kullanılmaktaydı. Afrika maskelerinin tarihi paleolitik çağlara kadar uzanılabilir. Sözü edilen maskeler Afrika kültürünün öncülerindendir. Antik dönemde maskeler birçok farklı törende kullanıldı (Kaptan, 1997: 23).

Afrika maskeleri, ruhları, tanrıları, güçleri canlandırırken doğayı esas alırdı. Ama amaç, doğayı taklit etmek değil; doğanın verilerinden yararlanarak, doğadan başka, tamamen kurgusal bir imge; gerçekliğin başka bir biçimini yaratmaktı. Maskelerde belirli insanlar ve kişisel özellikler betimlenmese de yüzün genel özellikleri kullanılmaktaydı. Başka bir deyişle yüzün geometrik kurgusundan yararlanarak, doğa yeniden yaratılıyordu. Bu yeni biçimde doğaya bağlılık yalnızca portreye inandırıcılık katacak kadardır. Afrika maskeleri nin en soyut örneklerinde bile karşımıza çıkan, amorf değil; net bir geometri içinde üsluplaşmış, sistematik bir yapıdır. Başın genel yapısından kaynaklanan temel geometrik biçim üzerinde; ağız, göz, burun gibi özellikler geometrik bir üslup içinde anlatılır. Genel geometrik yapı portrede net ışık planları ile gösterilir. (Güner, 2006, s.40)

Maskeler kabile ritüellerinde rahipler-şamanlar tarafından kullanılırdı. Maske takan rahip kendi gerçekliğinden sıyrılarak alternatif bir evrene geçiş yapardı. Bu trans halinde görülen halüsinasyonlar rahibi öte dünyadan mesaj alan bir medyum haline getirirdi (Topuz, 1992). Tabiidir ki ruhların dünyasına giriş rahibin kendi yüzüyle değil maskede cisimleşen ve ruhlar aleminde saygınlık taşıyan ulu bir yüzle olabilirdi. Bununla beraber tıpkı Antik Yunan'da da görüldüğü gibi tarımla ilgili ritüellerde de maske kullanılırdı. Örneğin Yukarı Volta bölgesinde yaşayan "Bobo" adlı halk antik dönemlerden bu yana tarım mevsimini karşılamak için maskeli törenler düzenlemektedir (Bağatur, 2013: 41).

Animist kültürün maskelerinin kullanım alanı sadece "atalara tapma, ruhları ve tanrıları canlandırma" ritüelleri ile sınırlı değildir. Sayılanlar haricinde "initiation" (topluma kabul) törenlerinde de maske kullanılır. "Ergenlikten çıkış ya da olgunlaşma olarak da nitelendirilebilecek initiation törenlerinden önce, kabilenin gençleri, onları toplumsal yaşama hazırlayan bir eğitimden geçerler.

Toplumdan uzak yapılan bu gizli eğitimden sonra maskelerin sırlarına erişip takmaya hak kazanılır" (Güner, 2006, s.38).

Şekil 2.8: Afrika maske geleneğinden bir örnek (Güner, 2006, s.40)