G255-1. Ademlik ile ḳaçma igen ey peri-ṣıfat / Ehl-i dilüz gel eyle bizümle muṣāḥabet
͑Aden [1] Ar. Güney Arabistan’da Kızıldeniz’e bitişik bir sâhil şehridir. Burada eskiden beri inci çıkarılırmış... (Pala, 1999: 16)
bk. baḥr-i ͑Aden, dürr-i ͑AdenMh7-1. Yārüñ ͑aḳiḳ lebleri ḳadrin bilen bilür / Lü’lü’ dişi ḳıymetin ancaḳ ͑Aden bilür
͑ādet [28] Ar. (Ş. Sami, 2010: 28)
bk. ͑ādet eylemek/itmek, ͑ādet idinmek, ͑ādet ḳılmaḳ, ͑ādet olmaḳ (͑ādet [13], ͑ādetdür [9], ͑ādetdürür [2], ͑ādeti [2], ͑ādetin [1], ͑ādetüñ [1])
1. Alışılmış şey, ülfet, her vakit yapılan.
G212-4. Evvel göñül alurlar ṣoñra cefā ḳılurlar / Meh-rūlar içre ey dil olmuş ezel bu ͑ādet G220-3. Cefākārum ḳo cevr ü nāz ḳılsun / Budur çünkim güzeller içre ͑ādet
G242-5. Muḥibbi cevr-i dilberden gücenmez / Güzeller içre böyledür çü ͑ādet
G554-4. Ey dil viṣāle şād oluban hecre ġam yime / Budur zemāne ͑ādeti şād ü miḥen giçer G970-2. Ṭaġıdaldan zülfüñi ṭaġıldı ͑aḳl u ṣabr u hūş / Şeb irişe ṭaġılur ͑ādet budur hengāmeler G1255-4. Nāle vü feryādumı işitmesen olmaz ͑aceb / Bülbül öñine çü ͑ādetdür bu ṭutmaz gülde gūş G1426-3. Kes şem ͑ gibi başum ͑ışḳ odı şu ͑le virsün / ͑Işḳ āteşine yanmaḳ ͑uşşāḳa ͑ādet ancaḳ G1478-2. Çignedüp ͑āşıḳları öldürmek ise ͑ādetüñ / Gel beni öldür günāhın alma bāri kimsenüñ G2075-4. Dirler cefā vü cevrini terk eyledi nigār / Didüm ölür bir kişi kim ḳoya ͑ādetin
G2451-3. Ḳanı içmege ezel ͑uşşāḳuñ olmış ͑ādeti / Ḳanum iç dimek ne ḥācet ġamze-i mey-nūşına
2. Resm, de’b, usul, herkes tarafından riayet olunagelen hâl.
G117-1. Noḳṭa ͑ādetdür ḳonur çün zir-i leb / Noḳṭa-i ḥālün nedür bālā-yı leb G281-1. Ezelden olmaḳ ͑ādetdür nihān genc / Nişānın ṣorma olur bi-nişān genc G669-2. Çeşm ile n’ola ḫūni gözüñ ḳanumı içse / ͑Ādetdür ezel māyil olur ḳana güzeller G726-1. Eylesün Mecnūn-ı ͑ışḳam zülfini zencirler / Yaraşur ͑ādetdürür çün bend içinde şirler
G822-5. Beni derd ile öldürdüñ lebüñden būse iḥsān it / Ḳadimi böyledür ͑ādet ki herkes ḳana ḳan gözler G1212-6. Muḥibbi saña bir göñlek biçerler ͑akluñı düşer / Ezelden böyledür ͑ādet aña hiç āstin olmaz G1253-5. Öpdüm ol leblerini ṣoñra sürdüm gözüme / Böyledür ͑ādet Muḥibbi olsa ṭurfanda yemiş G1318-1. Ḫāl-i müşkinüñ dehānuñ üzre düşmişdür ġalaṭ / Ḳomadı ḫaṭṭāṭlar ͑ādet degül mime nuḳaṭ G1387-5. Muḥibbi kūyuña geldi didüm bir būse iḥsān it / Didi resm olmadı ḫūblar ṭariḳinde bu ͑ādet yoḳ G1574-5. Ḫāne-i dilde Muḥibbi geh gelür ġam geh belā / Eksük olmaz budur ͑ādet tekyede mihmān gerek G1933-4. Āteşe ͑ādet budur ṣu sepseler teskin olur / Nār-ı dil artar ͑aceb aḳsa gözümden ḳan benüm G2087-3. Cevri çoḳ meh-rūları sevmek çü ͑ādetdür baña / Ne olar terk-i cefā eyler ne ol bed-ḫūyı ben G2255-2. Her dide kim derd olmaya evlādur ol ḫāk olduġı / Her kāse kim ḥāli ola ͑ādetdür olur ser-nigūn G2294-5. Çünki öldürdüñ Muḥibbi’yi gel añ düşnām ile / Ḥayr ile ͑ādetdürür her kişi añar mürdesin G2476-6. Hicrān şebinde yaḳdı Muḥibbi çerāġ-ı dil / ͑Ādet budur ki şem ͑ yaḳarlar çü şām ola G2530-5. Bünyād-ı cefā eyledün evvel beni öldür / ͑Ādetdür ezel ẕebh ile başlansa bināya G2676-6. Ka ͑be-i kūyuñda çün ͑uşşāḳ ḳurbān eyledüñ / Eski ͑ādetdür n’ola alnuña sürseñ ḳanını Tb1-29. Çünki ͑ādetdür güzeller ͑āşıḳına kin ider / Bu Muḥibbi ḫaste-dil medḥüñ igen rengin ider
͑ādet eylemek/itmek [4] Alışkanlık ve huy hâline gelmek.
͑ādet ḳılmaḳ G1392-3. Şehā çün eyledüñ ẓulm ü cefāñı kendüñe ͑ādet / Yanuñda yoġ imiş ḳullaruña luṭf u vefā ḳılmaḳ G1596-1. Ẓulm elin uzatmasun ͑ālemde yāri kimsenüñ / Cevri ͑ādet itmesün Yārab nigārı kimsenüñ G2141-7. Mihr ü vefā Muḥibbi gelmese ġam degüldür / Ol tek cefā vü cevri kendiye ͑ādet itsün Mr15-2. Ẓulmi ͑ādet eyleyüp dökme yire ḳanum benüm / Ā begüm ā pādişāhum a güzel ḫānum benüm͑ādet idinmek [1] Bir şeyi alışkanlık ve huy durumuna getirmek. (TDK, 2011:
28-29)
G741-2. ͑Ādet idinme kendüñe cevr ü cefāyı ḫū / Nāz u girişme şive daḫi vaḳtihā olur
͑ādet ḳılmaḳ [1]
͑ādet eylemek/itmekG75-4. Cevri ͑ādet ḳılmasun ͑uşşāḳa zülfüñ key ṣaḳın / Bir gün ola irişe bir nāle-i şeb-gir aña
͑ādet olmaḳ [5] Öteden beri yapılır olmak. (TDK, 2011: 29)
G245-3. N’ola bi-mihr olursa māh-rūlar / Olur cevr ü cefā bunlarda ͑ādet G246-1. Ne yitmez ehl-i ͑ıyşa bu sa ͑ādet / Ola her cām içene būse ͑ādet
G351-5. ͑Ādet oldı her ḳaçan ͑ıyd olsa iḥsān eylemek / Bu Muḥibbi bendene ḳıl būseñi iḥsān-ı ͑ıyd G1200-3. Yol ḫaṭardur döndi ͑ışḳuñ diyü āgāh eylerüz / Sine-i ṭablı dögüp olmışdur ͑ādet beklerüz G1724-5. Ḳo Muḥibbi gülşen-i ḥüsnüñde efġān eylesün / ͑Ādet olmışdur ider çün ͑andelibin zār gül
adına [2] T. Bir şeyin veya bir kimsenin namına, hesabına, yerine. (TDK, 2011:
29)
G71-4. Kūh-ken kendüse kūh n’ola şirin adına / Kesmişem kūh-ı ġamı bulımadum rāh saña G192-5. Gözüñ yaşı gibi bir mā-i cāri / Muḥibbi adına dirler öper dost
͑ādil [1] Ar. Adalet sahibi, icrâ-yı adl eden, ihkâk-ı hak eden. (Ş. Sami, 2010:
28)
bk. şāh-ı ͑ādilG519-4. Raḳibā gel nigār ile bizüm aramuza gir / Şikāyet eylemez vallah ͑ādil şāhımuz vardur
͑adl eylemek/itmek [3] Hakkını vermek, hakkını gözetmek.
bk. ͑adl ḳılmaḳ G239-4. Dil düzdini ͑adl eyleyüben zülfüñe gel aṣ / Boynuña senüñ düşmeye hergiz günehi dost G413-2. Bu ḫarāb olmış göñül mülkini ābād idiser / Luṭfın iżhār eyleyen ͑adl ıṣṣı sulṭānumdurur G1566-3. Zülfüñ ucını her yaña zenciri ͑adl idüp / Olır serir-i ḥüsnüñe Nūşirevān ḳaşuñ͑adl ḳılmaḳ [4]
bk. ͑adl eylemek/itmekG321-1. Şāh olup ey dil eger ḳılmayasın ͑adl ile dād / İki ͑ālemde muḳarrer olusarsın nā-murād G1711-4. Kāfir idi ͑adl ḳılduġı içün Nūşirevān / Görmedi nār-ı cehimi didiler a ͑rāfa gel
G1773-2. Ẓulm gördük ḳapuña geldük şehā dād isteyü / Ḳullaruña ͑adl ḳıl devletlü sulṭānum benüm G2097-1. Ḳullaruñuz nice bir ẓulm ile bi-dād idesin / Pādişehsin demidür ͑adl ḳılup dād idesin
͑adl ü dād itmek [1] Adalet etmek.
bk. ͑adl ü dād ḳılmaḳG1999-2. Ḳullaruñı bi-ḥadd öldürdüñ cefā vü ẓulm ile / ͑Adl ü dād itmek sezā degül midür sulṭāna hem
͑adl ü dād ḳılmaḳ [1]
bk. ͑adl ü dād eylemek/itmekG353-1. Dostum ͑āşıklara raḥm eyleyüp ḳıl ͑adl ü dād / İsten iseñ bulasın dünyāda sen ͑ömr-i ziyād
adlu [1] Meşhur, ünlü. (TS, 2009: 20)
G2693-3. Derd-i dil aḥvālini bir bir zebān-ı ḥāl ile / Nāle adlu şerḥ ider göynüklü sāzum var idi
͑adn [1] Ar. Cennet. (M. Nâcî, 2009: 18)
G1848-2. Ḥayātum ḥāṣılum ͑ömrüm şarāb-ı kevŝerüm ͑adnüm / Bahārum behcetüm rūzum gülüm ey verd-i ḫandānum
͑adū [3] Ar. Düşman, yağı. (Devellioğlu, 2000: 10)
(͑adū [1], ͑adūnuñ [2])
G1143-1. Yelmenür ḳan içmege her dem-be-dem şemşirümüz / Ṭoġrulup gitdi ͑adūnuñ cānın ala tirümüz G1143-3. Kellesin ḳaldurmaġa yirden ͑adūnuñ her zamān / Ḳomaz elden nizeler ḥāżır ṭutar her birimüz G1556-3. Ḳorḳma çoġ olsa ͑adū kūyına var dildāruñ / Bilmedüñ mi bunı kim ͑ışḳ eri bi-bāk gerek
āfāḳ [5] Ar. Dünyanın köşesi, bucağı; göğün etrafı göze görünen kenarları. (M.
Nâcî, 2009: 18)
bk. dide-i āfāḳ (āfāḳ [1], āfāḳa [1], āfāḳı [3])G280-4. Göñül şehbāzına pervāz vir āfāḳı seyr itsün / Bu süfli dām-gehden per açan zāġ u zaġandan geç G1274-2. Oḳ u yā almış ele ġamzesi dil almaġ içün / Bir birine urup āfāḳı pür-āşūb olmış
G1413-1. Diger-gūndur baḳarsañ sen bu āfāḳ / Aç ͑ibret çeşmini dāim aña baḳ
G2670-6. Ef ͑i-i zülfüñ ey dost zaḫm ursa baña ġam mı / Tiryāk-ı la ͑lüñ emdüm cānā āfāḳa düşdi G2696-5. Ey Muḥibbi içüben mest ü ḫarābāt olup / Ṭopṭolu eyleyelüm na ͑ra ile āfāḳı
āferin [29] Far. Övme, takdir, beğenme vb. duyguları belirtmek için söylenen söz, bravo. (TDK, 2011: 33)
(āferin [27], āferine [1], āferinler [1])
G118-3. Naḳşınuñ naḳḳāşına ey dil hezārān āferin / ͑Ayn-ı raḥmetdür yüri her dem ḫaṭ-ı jengārın öp G349-5. Eger gūş itse bu naẓmı Niẓāmi / Diye taḥsin Muḥibbi āferin bād
G589-5. Ey Muḥibbi işidelden ehl-i naẓm eş ͑ārını / Āferin idüp baña taḥsini her-bār itdiler G730-5. Āferin olsun aña kim pādişāh-ı dehr iken / Bende idügin bilüp kendüyi çāker gösterür G763-5. Çün Muḥibbi urdı varlıḳ terkini / Āferin her işi dervişānedür
G938-6. Āferin itmez misin ol ͑āşıḳa kim her seḥer / Āteş-i ͑ışḳa girüp kendin semender gösterür G1138-3. Bezm-i ġamda āferin ol ͑āşıḳ-ı ser-bāza kim / Şem ͑ -veş baş kesersün sırrını aṣlā dimez G1376-5. Ey Muḥibbi götürürseñ dün ü gün bār-ı ġama / Āferin saña taḥammül idemezdi aña Ḳāf G1380-4. Ḥüsnüñi ey māh-rū bir kez temāşā eyleyen / Diye taḥsin ü hezārān āferinler yā laṭif G1634-5. Āferin olsun Muḥibbi āsumān-ı ͑ışḳda / Daġunuñ her penbesini māh-ı tābān eyledüñ G2044-3. ͑Işḳ-ārā Ferhāda taḥsin eyle Ḳaysa āferin / Ḫoş gözetmiş her biri bulmış belānuñ yolların G2052-4. Kim cihāna baḳmaya olsun hezārān āferin / Göstere kūh-ı ḳanā ͑at içre ͑anḳā meşrebin G2170-5. Gül yüzüñsüz giceler feryād u efġān eylesem / Nāleme āheng idüp bülbül baña dir āferin G2192-5. Gördiler şirin-edāda bu Muḥibbi şi ͑rini / Eylediler ehl-i naẓm olan hezārān āferin G2344-5. Muḥibbi’ye ezelden naẓm ͑aṭādur / Deger her sözi yüz biñ āferine
G2374-3. Gözümüñ yaşına nisbet iden Seyḥūn u Ceyḥūn / Hezārān āferin olsun ne ḫoş beñzetmiş ol nehre G2388-1. Her ḳaçan baḳsam nigāruñ gözi ile ḳaşına / Ṣad-hezārān āferin direm anuñ naḳḳāşına
G2451-1. Remz ile derd-i dilüm söyler bu göñlüm gūşına / Ṣad-hezārān āferin olsun anuñ ḫāmūşına G2581-1. Kim ki teşbih eyleye ḳaşını ḳurbān ayına / Āferin olsun anuñ ḳurbān olayım rāyına G2684-2. Kim ṭutar tir-i cefā ḳarşusına sine siper / Āferin olsun aña eyledi mendāneligi G2734-4. Sine levḥine yazaldan naḳşını meh-rūlaruñ / Āferin idüp gören taḥsin ider naḳḳāşumı G2758-5. Leblerüñ sırrın bilüp virdüm meyānından ḫaber / Āferin ider Muḥibbi’nüñ gören idrākini Tb1-5. Ṣūret-i ḥüsnüñ ͑aceb yaratdı Rabbü’l-͑ālemin / Bārekallah bu ne ḥüsn olur hezārān āferin Tb1-10. Medḥ ḳılmaḳda seni cān bülbüli gūyendedür / Bārekallah bu ne ḥüsn olur hezārān āferin Tb1-15. Revnaḳ-ı rūyuñla ͑ālem nev-bahār olmışdur / Bārekallah bu ne ḥüsn olur hezārān āferin Tb1-20. Ol peri-veş māh-rū Allāh ne şirin yār olur / Bārekallah bu ne ḥüsn olur hezārān āferin Tb1-25. Gelmedi gelmeyiser ḥüsn-i māh-peykerden laṭif / Bārekallah bu ne ḥüsn olur hezārān āferin Tb1-30. Kim feleklerde melekler hep aña taḥsin ider / Bārekallah bu ne ḥüsn olur hezārān āferin D44-1. Zāhidā ḳılsañ naẓar yārüñ gözine ḳaşına / Ṣad-hezārān āferin dirdüñ anuñ naḳḳāşına
āfet [16] Ar. (Ş. Sami, 2010: 30)
bk. āfet-i cān, āfet-i devrān, āfet-i şūḫ-ı ͑Acem, ͑ayn-ı āfet, belā-yı āfet (āfet [12], āfetdür [3], āfetler [1])
1. Belâ, dâhiye, musibet.
G59-5. Ḫāller āşūb bu gözler fitne müjgānlar belā / Ey Muḥibbi her biri bir dürlü āfetdür saña G264-2. Ṣaçı ẓālim ḥabibüñ çeşmi āfet / Olur her birisi fitneye bā ͑iŝ
G390-4. Fitneler peydā ider zülfüñ ile ebrūlaruñ / Yoḫsa bu āfetler ol çeşm-i sitem-gerden midür G505-3. N’ola ef ͑i gibi her dem ṣoḳarsa cümle insānı / Diline ḳalmış ͑ālemde bir āfetdür hemān ḫançer G512-1. Ḳadd ḳıyāmet çeşmi āfet ġamzesi ġammāzdur / Ḫūblar içre yine āh ol peri mümtāzdur G794-1. Dideler segrür ͑aceb ol gözi āfet mi gelür / Yaş revān oldı aḳar ol sehi ḳāmet mi gelür G1507-4. Diller alduñ evvel āḫır ġāret-i din eyledüñ / Hey gözi āfet meger yoġ imiş imānuñ senüñ
G1801-1. Bir lebi mül çeşmi āfet cān-fezāmuz var bizüm / Kim bu şeb bir serv-ḳāmet meh-liḳāmuz var bizüm G1878-3. Zülfi āfet fitne-i āḫır zamāndur gözleri / İḫtiyār ile degüldür zülfine meftūnluġum
G1967-1. Çeşmini fitne anuñ ġamzesin āfet gördüm / Serv iremez ḳaddine anı ḳıyāmet gördüm G2286-2. Ġamzelerle cihāna fitne iken / İki zülfine āfet olmışsın
Mh14-3. Ḳıldı ͑ışḳuñı ḳabūl göñlüm melāḥatdür diyü / İtmedi hergiz ḥaẕer çeşminden āfetdür diyü
2. Aşkına iptilâ bir musibet addolunan güzel, dilber.
G1394-6. Görüp Muḥibbi zülfüñ ġamzeñle didi cānā / Biri cihāna āşūb birisi āfet ancaḳ
G1426-4. Cemmāş çeşmüñ ey dost ser fitnesi zamānuñ / Ġamzeñde yoḳ teraḥḥum göz göre āfet ancaḳ G2026-3. Buldı ͑ömr nihāyet yoḳ mı cefāya ġāyet / Dimez misin hey āfet cevre nihāyet olsun
G2677-4. Ṭulū ͑ itseñ seḥer-gehden doḳunur şu ͑leñ aġyāra / Düşer mi saña hey āfet dine gün gibi her-cāyi