Sefer Tepe

Sefer Tepe ġanlıurfa‘nın 70 km. doğusunda, ViranĢehir ilçesi sınırları içerisinde yer alan küçük bir yerleĢim yeridir. (ġekil 39)

YerleĢim, 2000 – 2003 tarihleri arasında ―ġanlıurfa Bölge Kültür Envanteri Projesi‖ çerçevesinde arkeoloji ekibi tarafından keĢfedildi. YerleĢim 700 m. yükseklikte yaklaĢık 1000 m².‘lik bir alana yayılmıĢtır. YerleĢim anakayadan doğrudan 6 m. yükselir. YerleĢimin güneydoğu köĢesinde bir evin artezyen kuyuları mevcuttur. Güney tarafındaki alan ise pamuk yetiĢtiren köylüler tarafından kullanılmıĢtır.

207

TaĢkıran 2003: 248

208 _{Bylos ve Nemrik, Yakındoğu‘da yer alan, Neolitik Dönem yerleĢim alanlarıdır.} 209 _{Silisk; doğada bulunan, endüstri de kullanılan bir çeĢit mineral.}

Sefer Tepe‘nin kuzeyinde ve doğusunda ViranĢehir ovaları uzanır. Batısında Tektek Dağları ve onların uzantısı, Çoban Deresi mevkii, en yakın su kaynağı ise doğuda Cırcıp akarsuyudur. En yakın bazalt kaynağı ise yerleĢimin 2 km. kuzeyindedir. Jeolojik açıdan kalkerli bir alanda yer almaktadır. YerleĢim ve çevresinde yapılan yüzey araĢtırmasında herhangi bir çakmaktaĢı kaynağı ortaya çıkarılmamıĢtır.

Sefer Tepe‘nin en dikkat çekici özelliği in situ olarak ele geçen, günümüze kadar korunmuĢ, 16 adet ―T‖ biçimli dikili taĢlarıdır (ġekil 40). Bu yapı taĢları tüm kireçtaĢından, yan yana durmaktadır. Bu tam yerleĢimin üzerinde dağıtılan, sütunlar (ġekil 41) 2.00 metreye 1.50 ayrı yerleĢtirilir ve yerin 30 – 40 cm. dolaylarında yukarısında yükselir. Bu bağlamda, Karahan Tepe yüzeyindeki sütunlar ve Göbekli Tepe‘nin tabaka II mimarisini sergiler ve yakın paralellik gösterir.211

Sefer Tepe‘de ele geçen buluntular az sayıdadır. Genelini çakmaktaĢı ve obsidyen aletler oluĢtur. ÇakmaktaĢı aletler ok uçları (Çizim 19) , deliciler, ön kazıyıcılar ve oraklardır. Obsidyen aletler de ise kazıyıcılar, dilgiler ve ince parçalar ele geçirilmiĢtir.

ÇakmaktaĢı aletler, Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin tipolojisini yansıtmaktadır. Ok uçları Byblos tipindedir. Bu ok uçları Göbekli Tepe, Nevali Çori, ġanlıurfa Yeni Mahalle ve Karahan Tepe yerleĢimleriyle paralellik göstermektedir.

Sefer Tepe‘nin keĢfi önemli bir gerçeğe iĢaret etmektedir. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem‘e ait T biçimli dikili taĢlar, sadece Fırat Vadisi ve Harran Ovasında bulunmadığını, ġanlıurfa‘nın doğusunda da ele geçmiĢtir. Sefer Tepe son yirmi yılda keĢfedilen ―T‖ biçimli sütunlar içeren bir mimari geleneği ile karakterize edilen yerleĢimlerin yeni bir üyesidir. Gelecekteki geniĢ ve kapsamlı araĢtırmalar bu bölgede yeni yerleĢimleri gün ıĢığına çıkaracaktır. Sefer Tepe'nin, Göbekli Tepe'nin tabaka II mimarisiyle paralelliği gösterdiği ele alınırsa yerleĢim PPNB evresine aittir. 212

211 _{Çelik, 2006: 23} 212 _{Çelik, 2006: 24}

5.4.3.10 Mezra – Teleilat

Mezra Teleilat, Orta Fırat Bölgesi‘nde, ġanlıurfa ili, Birecik ilçesi sınırları içinde, Fırat‘ın sol yakasında ve en alçak taraçada bulunan, yaklaĢık 350x150 m. boyutlarında alçak bir höyüktür.213

(ġekil 42)

1989 – 1991 yılları arasında G. Algaze‘nin yaptığı yüzey araĢtırmalarında tespit edilmiĢtir.214

Höyük, KarkamıĢ Barajı etki alanı içinde kaldığı için ODTÜ TAÇ – DAM, GAP projesi içerisine alınmıĢ ve 1998 yılında sınırlı yüzey araĢtırması yapılmıĢtır.215

Ġstanbul Üniversitesi tarafından M. Özdoğan‘ın baĢkanlığındaki ekiple kazı 1999 yılında baĢlatılmıĢ ve 2004 yılına kadar aralıksız devam etmiĢtir.216

(ġekil 43)

Algaze yüzey araĢtırmasında 150 kadar parça toplamıĢ. Ele geçen malzemeler çift vurma düzlemli büyük dilgi çekirdeği, Byblos ve Amuk türü uçlar ve yassı balta, dilgi, kazıyıcı ve delicilerdir.217

Yüzey araĢtırması sırasında yüzeyin tarım bitkileri ile kaplı oluĢu, yöntemli bir toplama yapılmasını engellemiĢtir.218

YerleĢmede 1999 yılından bu yana sürdürülen kazı çalıĢmaları sonucunda 4 kültür evresine ait arkeolojik dolgulara rastlanmıĢtır. Bunlardan en üstte bulunan Demir Çağı‘na ait 1. kültür evresi kendi içinde üç döneme (A – C) ayrılır. En üstte az sayıda mimari kalıntı ve çok sayıda çukur ile temsil edilen Pers – Akhamenid Dönemi dolgularının altında Yeni Asur Dönemine tarihlenen büyük bir anıtsal yapı yer alır. Temel seviyesinde korunmuĢ yapı Anadolu‘da219

bu döneme iliĢkin geniĢ alanda açılmıĢ tek yapı olma özelliği taĢır. Sözkonusu yapının altında ise Tunç Çağı ile Ġlk Demir Çağı arasındaki geçiĢ dönemine ait IC yap katı bulunmaktadır. Demir Çağı kültür evresinin hemen altında Çanak Çömlekli Neolitik dönem dolguları ile karĢılaĢılır. Neolitik dolgunun en üst ile Demir Çağı‘nın en eski dolguları arasında 4 bin yıldan fazla bir zaman farkı bulunmaktadır. Ancak yerleĢimde bu süre içinde oluĢması beklenebilecek steril bir dolguya rastlanılmamıĢtır. Bu da çanak çömlekli 213 _{Özdoğan, 2007d: 99} 214 _{Karul, 2003: 535} 215 _{Özdoğan vd., 2001: 165} 216 Özdoğan, 2007d: 99 217 _{Algaze vd., 1991: 201} 218 _{Özdoğan vd., 1999: 5} 219 _{Karul, 2003: 525}

dolgunun üst kısmının Demir Çağı yapıları tarafından kesildiğini ve buradaki Neolitik Çağ‘a ait kültür katlarının, en azından açılan alanlarda bulunmadığını göstermektedir.

Mezra – Teleilat‘taki II. Evre‘yi oluĢturan Çanak Çömlekli Neolitik dönem kendi içinde alt evreleri bulunan 3 evreden oluĢur. Bunlardan kırmızı astarlı ya da açık renk üzerine kırmızı boya bezemeli çanak çömlekle belirlenen II A Evresi Hassuna kültüründen Halaf Kültürüne geçiĢ sürecisi, Son Neolitik Çağ‘ı temsil eder. Orta Neolitik Çağ‘a tarihlenen II B Evre‘si ise Mezra – Teleilat‘ta en geniĢ açılan evredir.220

Mezra – Teleilat kazılarında ortaya çıkarılan III. Evre Çanak Çömlekli - Çanak Çömleksiz Neolitik GeçiĢ Dönemi Ģimdiye kadar Yakındoğu'da hiçbir yerleĢmeden bilinmeyen bir süreci yansıtmaktadır.221

Bu evre 4 yapı katı ile temsil edilmektedir. En alttaki iki yapı katında hiç çanak çömleğe rastlanmayan bu evrede yapı geleneği öncesi ve sonrasından tümüyle farklı olduğu ve yoğun ahĢabın kullanıldığı, hafif dalörgü yapıların bulunduğu anlaĢılmaktadır. Bulunan çanak çömlekler ise Koyu yüzlü açkılı türündedir. Bu da çanak çömleğin baĢka bir bölgede, olasılıkla daha batıda bulunduğunu ve Fırat Havzası‘na ithal olarak geldiğini göstermektedir.222

Çanak Çömleksiz Neolitik B (PPNB Orta); bu döneme tam olarak inilmemiĢ, yalnızca höyüğün kuzey ve güneyinde yapılan sondajlardan gelen ve henüz mimariye bağlanmayan dolgulardaki çakmaktaĢı aletlerin biçimsel özellikleri, yerleĢimde PPNB döneminin olduğunu göstermiĢtir.

Çanak Çömleksiz Neolitik B (PPNB Sonu) Dönemi ise höyüğün kuzeyindeki derin sondaj ile höyüğün batı yamacındaki basamaklı açmada, oldukça sınırlı bir alanda saptanmıĢtır. Bu dönem, Mezra – Teleilat yakınlarındaki baĢta, Akarçay Tepe olmak üzere, Suriyede‘ki birçok kazı yerinden oldukça ayrıntılı olarak bilindiği için, kazı stratejisinde bu dönemin açılmasına ağırlık verilmemiĢtir.

Kazısı yapıldığı kadarıyla bu döneme ait en az 3 mimari tabaka bulunmaktadır. Mimari, bölgedeki diğer höyüklerde olduğu gibi, bölmeleri standart

220 _{Karul, 2003: 526} 221 _{Karul vd., 2004: 68} 222 _{Karul, 2003: 527}

olmayan hücre planlı yapılardan oluĢmaktadır. Ortaya çıkan yapılardan en eski olanı taĢ temelsiz kerpiç, hemen bunun üzerinde ise taĢ temellidir.223

Mezra – Teleilat yontmataĢ topluluğunun büyük bir çoğunluğunun çakmaktaĢı olmasına karĢılık, ithal obsidyene az da olsa rastlanır. Farklı nitelikte olan çakmaktaĢlarının büyük bir kısmının yerel olduğu söylenebilir.224

(ġekil 44) Buluntu topluluğu, bölgenin diğer Son PPNB yerleĢimlerinde olduğu gibi, özellikle yontmataĢ alet geleneğindeki yozlaĢmayı yansıtmaktadır. Bu bağlamda PPNB‘nin belirgin ―naviform‖225

çekirdekleri ve yonga aletleri azalmıĢ, niteliksizleĢmiĢ, buna karĢılık saplı ok uçları sayıca artmıĢtır. Buluntu topluluğunun içinde, özellikle çok nitelikli kemik bız ve iğneler, kil ya da kemik hayvan heykelcikleri (ġekil 45) ile Mezraa – Teleilat‘ta tek bir örnekle temsil edilen stetopik kadın heykelciği dikkat çekicidir.226

Beslenmede elde edilen ilk sonuçlar evcil hayvanların ağırlıklı olduğunu göstermektedir. Sığır kemiklerinden yapılan genetik değerlendirme, daha sonraki dönemlerin evcil sığırının atasının bu bölgede olduğunu göstermiĢtir. Botanik çalıĢmaları ise, bu evre de dahil olmak üzere, kazısı yapılan tüm evrelere bitkilerin, tarıma alındığını ortaya koymuĢtur.227

Mezra – Teleilat Höyüğü‘nün en uzun kullanıldığı dönem, Neolitik Çağdır. Höyük yerleĢimi tüm dönemler dâhilinde C14 tarihlemesine göre M.Ö 9324 – 7746 yıllarına arasına tarihlendirilir.228