Açık Erişimle İlgili Uluslararası Girişimler

2000’li yılların başından itibaren açık erişim hareketinin hedefe ulaşmasında önemli rol üstlenen uluslararası bazı girişimler dikkat çekicidir. Dünya genelinden katılımcılarla düzenlenen bu girişimler, açık erişim kavramına açıklık getirmek ve açık erişim

yayıncılığın ilke ve ölçütlerini belirlemek gibi ortak amaçlar taşımaktadır. Söz konusu girişimlerden bazıları şunlardır:

 Budapeşte Açık Erişim Girişimi: Açık erişime tanım getirmek ve açık erişim

stratejilerini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen girişimlerden ilki 2002 yılında Budapeşte’de gerçekleşmiştir. Bu bildirgede açık erişim “Bilimsel literatürün İnternet aracıyla finansal, yasal ve teknik bariyerler olmaksızın, erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlantı verilebilir, dizinlenebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir olması” anlamında kullanılmıştır. Hakemli dergi literatürünün dünya çapında bilim insanları, araştırmacılar, öğrenciler ve isteyen herkes tarafından sınırsız ve ücretsiz bir biçimde erişilebilir olması Budapeşte Açık Erişim Girişimi’nde “kamu yararı” ifadesiyle açıklanmaktadır (Budapest Open Access Initiative, 2002).

 Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi: Dört bölümden oluşan bu bildirgede

açık erişime tanım getirme çabasına ek olarak, açık erişimli bir yayının sağlaması gereken koşullara yer verilmiştir. Bildirgede yapılan açık erişim tanımını Budapeşte Açık Erişim Girişimi’nde yapılandan ayıran temel faktörlerden biri kişisel kullanım amacıyla sınırlı sayıda kopya basma hakkına yönelik ifadedir. Bu ifade bilim derneklerine ve yayıncılara makalelerin ticari amaçlı kullanımını engelleyici bir seçenek sunmaktadır (Kayaoğlu, 2006, s. 35). Yine bildirgeye göre açık erişimli bir yayın aşağıda belirtilen koşullardan birini yerine getirmek durumundadır:

 Yazar ve telif hakkı sahibi tüm kullanıcılara ücretsiz, engelsiz, dünya çapında, sürekli (ilgili telif hakkı süresince) ve geri alınamaz erişim, kullanım, kopyalama, dağıtma, uygulama, çoğaltma, görüntüleme, yazarına atıfta bulunmak şartıyla türevlerini oluşturma, kişisel kullanım için belirli sayıda kopyasını elde etme hakkı vermesi.

 Eserin tam bir sürümü ve tüm ek materyallerinin, eserin yayımlanmasından kısa bir süre sonra açık erişim, sınırsız dağıtım, birlikte çalışabilirlik ve uzun süreli arşivlemeye olanak sağlayacak şekilde çevrimiçi bir arşivde depolanması (Bethesda Statement on Open Access Publishing, 2003).

 Fen ve İnsan Bilimlerinde Bilgiye Açık Erişim Berlin Bildirgesi: Önceki

bildirgelerin temel mesajlarından yola çıkarak oluşturulan Fen ve İnsan Bilimlerinde Bilgiye Açık Erişim Berlin Bildirgesi, internetin bilimsel bilginin dağıtımında üstlendiği değerli role, kütüphaneler, arşivler ve müzeler gibi bilgi ve araştırma merkezlerinin dikkatini çekmek amacıyla hazırlanmıştır (Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, 2003). Bildirgenin temel hedeflerinden biri, bilginin yayımında kullanılan yasal ve finansal uygulamaları değiştireceği düşünülen açık erişim yayıncılık modelinden yalnız bilim dünyasının değil tüm insanların en verimli şekilde yararlanabilmesini sağlamaktır. Bildiri’nin bu hedefe ulaşmak için, getirdiği önerilerden biri de kültürel miras ürünlerine sahip ya da bu ürünleri koruyan kuruluşların açık erişimi destekleyip kaynaklarını internet üzerinden erişime açmalarını teşvik etmektir (Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, 2003).

 IFLA Bilimsel Literatüre ve Araştırma Belgelerine Açık Erişim Lahey Bildirgesi:

Uluslararası Kütüphane Dernekleri Federasyonu (IFLA), 2004 yılında yayımlanan ve bilgiye erişimin “açık erişim” yoluyla gerçekleşmesini destekleyen IFLA Bilimsel Literatüre ve Araştırma Belgelerine Açık Erişim Lahey Bildirisi’nde, açık erişimin insanlar için daha fazla miktarda bilgiye erişimi mümkün kılarak yeni buluşları, rekabeti, ayrıntıyı, bilimin her alanında sürdürülebilirliği, ilerlemeyi ve bunlarla birlikte insan refahını artıracağını kabul eder (IFLA, 2004).

Açık erişim girişimleri günümüzde daha çok kamu kaynaklarıyla finanse edilen bilimsel araştırma sonuçlarının herhangi bir engel ya da kısıtlama olmaksızın özgürce erişimine vurgu yapmaktadır. Bunun temel gerekçelerinden biri modern ekonomilerde bilimsel araştırmaların çoğunun kamu kaynaklarıyla destekleniyor olmasıdır (Maio, 2011, s. 12). Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin “Çevresel Bilgiye Erişim” hakkında 28 Ocak 2003 tarihli direktifinde “Kamu kurumlarının çevresel bilgiye erişimi garanti altına alması” ve “Bilginin erişime açık olması ve halka dağıtımının sağlanması” ilkelerine yer verilmiştir. Direktifte ayrıca halkın kamu bilgisine erişim konusunda bilgilendirilmesi ve haklarını tanıması konusuna da değinilmiştir (INSPIRE, 2014).

Avrupa Komisyonu tarafından 2006’da yayımlanan bilimsel yayıncılığın ekonomik ve teknik gelişiminin incelendiği bir raporda, bilim insanlarının sayısındaki artışa paralel olarak bilimsel yayın sayısının da arttığına, bilgi ve iletişim teknolojilerinin söz konusu yayınlara erişimde büyük bir avantaj sağladığına dikkat çekilmektedir. Aynı raporda kamu fonlarıyla desteklenen araştırma çıktılarına ücretsiz ve engelsiz erişimin garanti edilmesi önerilmiştir. Bu gelişme sonrasında Avrupa’da üniversiteler başta olmak üzere bazı araştırma kuruluşları kurumsal açık arşivlerin yapılandırılması ve maddi kaynak sağladıkları araştırmaların bu arşivler üzerinden erişime sunulmasına yönelik yasal düzenlemeler yapmışlardır (Ertürk, 2008, s. 70). Avrupa Komisyonu, 2012’de birliğe üye ülkelerin açık erişim politikası geliştirmelerini ve araştırma yapan kurum ve kuruluşların da buna uygun davranmalarını ve sonuç olarak üretilen politikaların ulusal düzeyde ve Avrupa çapında koordine edilmesini önermiştir. Buna ek olarak Ufuk 2020 programı kapsamında desteklenen araştırmalar için açık erişim bir ön koşul haline getirilmiştir (acikerisim.org, 2014).

Günümüzde açık erişim, kamu kaynaklarıyla desteklenen araştırmaların çıktılarına (bilimsel yayınlara) erişimde standart yöntem olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Almanya, Hollanda, İsveç, Danimarka, ABD, İspanya ve İtalya gibi ülkelerde kamu kaynaklarıyla yapılan araştırmaların verilerine açık erişim sağlanması yasal düzenlemelerle garanti altına alınmıştır (Tonta, 2014). Türkiye’de ise kamu kaynaklı araştırma çıktılarına açık erişim yetkili mercilerin henüz gündeminde değildir. Ayrıca, resmi kurumların açık erişim politikaları ya da açık erişim faaliyetlerini oturtacağı bir altyapı da henüz oluşturulmamıştır.