Vezirin kalemi ve sultanın kılıcı gibidir
K 156/84-2697 1.1.10.5. Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker
Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ani’l-münker, Seyf’i Fergâni’nin şiirinde bir beyitte sosyal eleştiri bağlamında abartılı bir şekilde geçmektedir. Memleket kötülük dolmuştur ama hayrı emredecek ve kötülüğü de nehyedecek iyi bir kişi bile yoktur.
هن یفورعم و رکنم زا رپ هلمج تکلمم یهانرش زا دوب ای دنک رما ریخب هک
Memleket münkir doludur ve bir tek mümin yok Ki hayrı emrede yahut kötülüğü nehy ede
K 147/76-2494 1.1.10.6. Ezan
Seyf’in şiirinde ezan üç beyitte geçmektedir. İki beyitte ezân şeklinde geçerken bir beyitte de bâng-i nemâz şeklinde geçmektedir. Seyf’in şiirinde ezan, namaz çağırısıdır ve ezan için minare şart değildir.
داد ماقم تدابع هاگزامن ار تب شربکا للها تبیه و زامن گناب
Güzele ibadet namazgahını makam olarak verdi Namaz çağrısı Allah’u ekberinin heybeti
K 60/18-529 رو
تسین یصقن دوبن یدعس ترهش ارت
127
رانمب ار ناذا ملاسا رد تسین یتجاح
Sa’di gibi senin şöhretin olmazsa bir eksiklik değildir Zira İslâmda ezan için minare gerekli değildir
K 80/33-974 رهطم عرش ماما زا یسفن رگ
تقیقح للاب یدبای ناذا نذا
O temiz şeriatın imamından bir nefes eğer Hakikatin Bilâl’ine ezan izni verirse
K 83/35-1048 1.1.10.7. Hac
Hac ibadeti, Seyf’in şiirinde hac, kâbe yolculuğu, hacı, tavaf yeri, Kâbe, Mekke, Mekke yolculuğu gibi kullanımlarda anılır. Seyf’in şiirinde, tavaf yerinde aşırıya kaçan hacı vurgusu dikkat çeker ve bu hacda İsmail’in kurban edileceği vurgulanarak vazgeçişe atıfda bulunur.
دننک ماش فرط زا رگا هبعک رفس تسیلع جاجح لزنم یکی هکم هر رد
Eğer Şam tarafından Kâbe yolculuğuna çıksalar Mekke yolunda hacıların büyük bir konak yeri var
K 54/15-379 ملع راک رد یعس هگ هچرگا
فاطم رد ینکیم لمر یجاح وچ
Her ne kadar ilim işinde çaba harcıyorsan da Hacı gibi aşırıya kaçıyorsun tavaf yerinde
K 67/24-677 سب و تسناج داز ارت هر نیرد
دوش نابرق لیعمس جح نیرد
Bu yolda senin azığın candır ve yeter Zira bu hacda İsmâil kurban edilir
K 121/60-1909 1.1.10.8. Kâbe
Seyf’in şiirinde hac ve Kâbe genellikle birlikte kullanılmaktadır. Kâbe, klasik edebiyatta genellikle sevgilinin kapısı ve yurdu benzetmesiyle işlenir, hedef ve amaç için de benzetilen olarak kullanılır. Seyf’in şiirinde de bu benzetilen anlamıyla kullanılmaktadır. Seyf’e göre, sevgili vuslat kâbesidir, fazilet ve şerefle kâbe olur, sevgi kâbesini gönül kurar, dostun sokağı kâbedir. Kâbe Seyf’in şiirinde genellikle de gerçek anlamıyla kullanılmaktadır. Kâbe, dinin kuvvetiyle kâfirlerden korunmuştur, darlıkta da viran olmaz, uzaktır, kervanla ulaşılabilir, nefsini terk
128
etmeyen kâbe yolculuğuna çıkamaz, hacı olmak için haremde bulunmak yetmez, münafıklar ka’bede puta taparlar, kâbeye gitmek için deve ve azık almak gerekir.
دید لد هدیدب تلصو هبعک لامج هشیدنا یافص هوک رس زا نم لد
Vuslat kâbesinin güzelliğini gönül gözüyle gördü Düşünce sefasının tepesinden benim gönlüm
K 56/16-449 فرش و لضفب یشاب هبعک رگ وت
فاوط یزاین ندرک یوک نیرد
Sen eğer fazilet ve şerefle Kâbe olursan Bu sokakta tavaf duası etmek gerekir
K 67/24-678 تسرب ملاسا توق زا هک راد یوق نید
رافک فاوط و لیبقت ز هبعک و رجح
Dini güçlü tut zira İslâm’ın kuvvetiyle kurtuldu Hacer ve Kâbe kafirlerin öpmesinden ve tavafından
K 80/33-963
Gönlüm senin sevgi kâbenin binasını kurduğunda Akla her taraftan bir taş getirmesini söyledim
K 92/39-1249
Sen puta taparsın Kâbe’nin içinde Zend okursun daima Yâsîn’in içinde
K 133/68-2157 1.1.10.9. Hicret
Hicret, burada Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini esas alan hicrî takvimin başlangıcı bağlamında kullanılmıştır.
ترجه ز هتشذگ رب لاس هس و دصتفه دوب ناضمر هم ،لیل و میتفگن زور Hicretten yediyüz üç yıl geçmiş Gece gündüz demedik, Ramazan ayı idi
K 130/65-2087 1.1.10.10. Hilafet
Hilafet, Seyf-i Fergânî’nin şiirinde hilafet tartışmaları ve mücadelesi bağlamında geçmektedir. İlkinde Ebû Muslim’in son Emevî halifesi II. Mervân ile mücadelesi
129
bağlamında ve ikincisinde de Hz. Hasan ile Hz. Mu’âviye arasındaki hilafet mücadelesi bağlamında anılmaktadır.
دیآ رانک رد هک تفلاخ سورع یپ غیت ناورم و تسا ملسموب رکشل نایم Elde edilecek hilafet gelininin ardında
Kılıç var Ebû Muslim ile Mervân’ın ordusunun arasında
K 156/84-2685 دراذگن یوج هاج هیواعم یلب
لوغشم نسح دوش تفلاخ راکب رگا
Evet makam sevdasındaki Mu‘âviye bırakmaz Hasan hilafet işleriyle meşgul olsa
K 177/105-3112 1.1.10.11. Hutbe
Hz. Peygamber döneminden sonra hutbe dinî fonksiyonu yanında siyasî hâkimiyetin sembolü olarak da önem kazanmıştır.111 Klasik şiirde daha çok benzetilen olarak kullanıldığı dikkat çeken hutbe Seyf’in şiirinde de üç beyitte geçmekte ve bu üç beyitte de gerçek anlamının dışında kullanıldığı görülmektedir. İlkinde güzellik minberinde okunan sevgi hutbesi olarak dosta övgü bağlamında, ikincisinde de yine övgü bağlamında sevgilinin yanağına okunur, üçüncüsünde de şairin kendi şiirini övmesi bağlamında, benim şiirimle minberin değeri arttı şeklinde kullanılmaktadır.
دناوخ یم تسود رهم هبطخ نسح ربنم زارفرب بش و زور Dost sevgi hutbesini okuyor Gece gündüz güzellik minberinde
K 59/17-493 دناوخ هبطخ تخر مان هب لبلب وچ
لگ نابز دبایب نسوس وچمه رگا
Bülbül gibi senin yanağının adına hutbe okur Eğer zambak gibi bir dil bulursa gül
K 99/42-1407
Benim şiirimin hutbesiyle minberin değeri yükseldi Söz altını benim için sultanlık sikkesi olduğu için
K 104/45-1525
111 Mustafa Baktır, “Hutbe”, DİA, XVIII. Cilt, 1998, s. 425.
130 1.1.10.12. Günah
Seyf-i Fergânî’ye göre, günah yara açar ve günah yarası bir ah ile şifa bulur, yanlış kişiye itaat günahtır, günah bağışlanandır, günah dolu gün bir kayıptır, ne mutlu bir ömrü günahsız geçirene, nefis günahta ısrarcı olunca o ısrarı bir cehennem kıvılcımı olur, günah unutulmamalıdır, günah işleyen oturup ağlamalıdır, şeriatta tövbe günahtan daha iyidir ama çokça tövbe edenin tövbesi de kibirlinin ibadetinden daha iyidir.
دبای افش هنگ دص ضرم هآ کی ینک رگا دردرس زا Yüz günahın yarası şifa bulur Eğer dert edinerek bir ah çekersen
K 39/3-69 یتیصعم ارت تسه وا تعاط تین
یرانز ارت تسه وا تمدخ رمک
Ona itaat etme niyetin senin için günahtır Onun hizmet kemeri senin için zünnardır
K 50/12-295 تشادنپ یم باوص ندرک وت ریغ ثیدح
هشیدنا یاطخ نم هنگ نوچ شخبب
Senden başkasını konuşmayı sevab sanıyordu Benim günahım gibi bağışla düşüncenin hatasını
K 56/16-454 دندرم لابو کش یب اجنیا لایع و لام
اش د ب یرمع دنارذگب کنآ ه
یلابو یب
Mal ve çocuklar burada günah şüpesi olmadan öldüler Ne mutlu ona ki bir ömrü günahsız olarak geçirir
K 107/47-1592 ارت
دوب قارتحا مه خزود شتآ زا سفن رتخا دنامب تبوقع لابو رد وچ
Sana cehennem ateşinden de bir kıvılcım olur Günahta ısrarcı olarak kaldığında nefis yıldızı
K 108/48-1600 1.1.10.13. Gusül
İslâm’da temizliğin temel şartlarından biri olan gusül bir beyitte gerçek anlamı dışında anılmaktadır.
اهیتسه کرچ زا ورب یهاوخ نیقیلا قح رگا
131
دشاب نیقیلا نیع زا هک ار ناج هد لسغ یبآب
Hakke’l-yakini istersen sıyrıl varlıkların kirinden Ayne’l-yakin suyuyla canına gusül aldır
K 167/95-2915 1.1.10.14. İstincâ
İstincâ vücuttan çıkan pisliği temizlemek, tuvalet ihtiyacını giderdikten sonra dışkı ve idrar kalıntısını su vb. şeylerle temizlemek112 demektir. İslâm’da temizliğin imkânlarından birisi olan istincâ burada bir benzetme vesilesiyle kullanılmıştır.
تسا هدرک تراهط سفن ثدح زک نآ دزن تسیجنتسا یپ ز یخولک کلم نآ کاخ
Nefsin kötülüklerinden temizlenmiş olanın yanında O memleketin toprağı istincadan sonra bir kesek parçasıdır
K 54/15-385 1.1.10.15. Kadir Gecesi
Seyf-i Fergânî’nin şiirinde kadir gecesi benzetilen olarak anılmaktadır. Seyf’in şiirinde, kavuşma günü kadir gecesi gibi beklenir, kadir gecesi hep düşlenir, ay ve güneş eğer dervişlerin gecelerine sığabilirlerse onlar için her saat kadir gecesidir.
تسریاس مایا همه رد لاصو زور نک راظتنا ردق بش نوچ وت ار زور نآ Kavuşma günü bütün zamanlarda farklıdır
O günü sen kadir gecesi gibi bekle
K 46/8-208 وت نماد ریز تسردق بش یسب ارت
دش نابیرگ ارت نیلاب و ترکف باوخ وچ
Senin eteğinin altında çokça kadir gecesi vardır Uyku düşüncen ve yastık da senin yakan olunca
K 176/104-3095 ار روخ و هم تعاس ره دیع زور و تسردق بش
ناشیورد یاهبش رد دنناجنگب ار دوخ رگا
Kadir gecesidir ve bayram günüdür her saat ay ve güneşe Eğer kendilerini sığdırabilirlerse dervişlerin gecelerine
K 184/112-3272 1.1.10.16. Kıble
Müslümanların namaz kılarken yöneldiği yön olan kıble bu beyitte gerçek anlamı dışında kullanılmıştır.
112 Salim Öğüt, “İstibrâ ve İstincâ”, DİA, XIII. Cilt, 2001, s. 320.
132
تسینعم لامج وت بوخ تروص رد هک یا ناک منک یور نآ زا حور هلبق تسیلوا
Ey güzel yüzünde mananın güzelliği olan sen Ruh kıblesine yöneleyim zira o ilkidir
K 53/15-363 1.1.10.17. Kulluk
Kulluk burada gerçek anlamıyla kullanılmış ve nimetlerin sahibinden gayrısına kulluk edilmemesi vurgusuyla anılmıştır.
ینکن تعاط هک یا معنم یارب صاخ
تسیبر هلمج یروخ هچره ناهج ود میعن زا
Ey nimet bağışlayan için özel kulluk etmeyen kişi Her iki dünyanın nimetlerinden her ne yersen hepsi de ribâdır
K 54/15-376 1.1.10.18. Kün emri
Ayet-i kerimede geçen kün fe yekûn ifadesine göndermeyle anılmaktadır.
قلخ ناتسلگ ردنا نک رما زا فاک خاش دروآ گرب هچ ینادب
Yaratılmışların bahçesinde Kûn emrinden Kaf dalı ne yapraklar göğertir bilesin
K 67/24-686 1.1.10.19. Levh-i Mahfûz
Kitâbu’l-mübîn, apaçık kitap demektir ve Levh-i Mahfûz için kullanılmaktadır.
Kur’an-ı Kerim’de En‘âm suresi elli dokuzuncu ayette sözü edilmektedir.
دوجو زا دراد مقر هک یسبای و بطر ره ییوت نیبملا باتک هک بلط نتشیوخ رد Yeryüzünde var olan yaş ve kuru her şeyi
Kendine sor zira kitâbu’l-mubîn sensin
K 51/13-318 تسبوتکم لزا حول رب هچره
دنناوخ یم لد هحفص زا کی کی