Şeffaflık Hususunda Eleştirilmeleri

Varlık fonlarına yöneltilen en önemli eleştiri kaynağı şeffaflık ile ilgilidir356

. Birçok varlık fonunun piyasa şartları için gerekli şeffaflığı sağlamaması sebebiyle, yaptıkları yatırımların kâr amaçlı mı yoksa gittikleri ülkede politik etki üretme amaçlı mı olduğu hususu endişeler ve soru işaretleri ortaya çıkarmıştır. Gerçekten varlık fonları, hem stratejik öneme sahip şirketlerin hisselerini satın alarak onlar üzerinde kontrol sağlayabilir hem de yaptıkları büyük yatırımları bir anda geri çekerek gittikleri ülkenin ekonomik dengelerini tamamen sarsabilir357

. Bu hususta gelişmiş devletlerin ciddi kaygıları olduğu, bu kaygılar sonucu ABD’de 2007 yılında bu hususla ilgili mevzuat düzenlemesi yapıldığı belirtilmektedir358

. Burada vurgulanması gereken nokta, uluslararası piyasada, şeffaflık hususunda tüm aktörlere eşit davranılması gereğidir. Diğer tüm aktörlerden şeffaflık hususunda ne bekleniyorsa, varlık fonları da aynı kriterlere tabi olmalıdır359_{. Devletler tarafından}

kontrol ediliyor olmaları onlara olumlu veya olumsuz bir yansımasının olmaması gerekir360. Zaten varlık fonları aracılığıyla yapılabileceği söylenen politik hamleler, ülkelerin merkez bankaları veya devlete ait şirketler aracılığıyla da yapılabilir. Bu

356

JEN, s. 7; Bazı varlık fonları yeterli şeffaflığı sağlasalar bile(Norveç örneğinde olduğu gibi) çoğunluğu gerekli şeffaflığı sağlayamamaktadır. Bkz: ALLEN/CARUANA, s. 8.

357 _{Bu hususta varlık fonlarını askeri bir silaha benzeten görüş için bkz: BERNARD/MIESZALA,}

s. 222.

358 _{Foreign Investment and National Security Act of 2007. Bkz: WILSON Richard, An Introduction}

To Sovereign Wealth Funds, 2018, https://www.investopedia.com/articles/economics/08/sovereign-wealth-fund.asp, (ET: 09.04.2018).

359 _{STUCKELBERGER vd, s. 49; Bu hususta aksi yöndeki görüşe göre, varlık fonları özel}

durumlarına göre muameleye tabi tutulmalı ve evrensel kurallar onlara uygulanmamalıdır. Bkz:

MURRAY David, SWFS: Myths and Realities, International Forum of Sovereign Wealth Fund,

05.05.2011. London, 2011, s. 8.

360

ROMANET, s. 15. OECD’nin de aynı görüşü paylaştığı yönündeki görüş için bkz:

AVENDANO Rolando/SANTISO Javier, Are Sovereign ealth Fund Investment Politically

117 sorunun çözümü ise ekonomi yoluyla değil diplomasi yoluyla olmalıdır. Bu sebeple varlık fonlarını dışlama yönünde hareket etmek haksızlık olacaktır361

.

Varlık fonlarının şeffaflık derecelerini, ülkelerin özel durumları ciddi oranda etkilemektedir. Mesela en saydam varlık fonlarına sahip olan ülke olarak kabul edilen Norveç, demokrasinin de en yüksek seviyelerde yaşandığı ülkelerdendir362

. Demokrasinin varlık fonlarındaki şeffaflık ile ilişkisi, demokratik ülkelerdeki vatandaşların daha fazla hesap sorma bilincine sahip olmasına bağlanmaktadır363

. Vatandaşlar tarafından bu yönde bir talep olmadıkça, varlık fonu idarelerinin de bilgilerini kamuya açma hususunda hevesli olmayacağı belirtilmiştir364

. Başka bir açıdan, OECD ülkelerine ait olan varlık fonlarının daha şeffaf olduğu belirtilmiştir. Başka bir ifade ile gelişmiş ülkelerin, gelişmekte olan ülkelerden daha şeffaf varlık fonlarına haiz olduğu sonucuna varılmıştır365

.

Şeffaflık varlık fonları için önemli bir unsurdur. Şeffaflık arttıkça, varlık fonlarında oluşabilecek kötüye kullanım oranları azalacak, yatırım yapılacak ülkelerin varlık fonlarına engel çıkarma ihtimalini düşürecektir. Gerçekten bazı devletlerin yabancı yatırımcıların kaynağına bakmadan kabul ettiği görülürken, bazılarının özellikle yabancı devlet kaynaklı yatırımlara mesafeli yaklaştığı görülmektedir. Varlık fonlarının, özel sektör gibi hiçbir engele tabi olmadan yatırım yapma imkanına sahip olabilmesi için şeffaflık ile ilgili soru işaretlerine son vermeleri gerekmektedir366. Aynı zamanda şeffaflığı yüksek olan varlık fonlarının hem ülke vatandaşlarının yararına çalıştığı düşünülmekte hem de kâr maksimizasyonu amacının yüksek olduğu değerlendirilmektedir367

.

361 _{BERNARD/MIESZALA, s. 222.}

362 _{DI WANG/LI, s. 6; STUCKELBERGER vd, s. 25.}

363 _{Varlık fonlarının dünya üzerindeki demokratikleşmeyi güçlendirdiği yönündeki görüş için bkz:} DREZNER, s. 125.

364 _{JEN, s. 7.} 365

DREZNER, s. 123.

366 _{JEN, s. 7; Varlık fonuna sahip olan ülkelerin en önemli şikayetlerinden birisinin, yatırım}

yapılacak ülkenin engelleyici politikaları olduğu belirtilmektedir. Bkz: ALLEN/CARUANA, s. 4; Bu engelleyici politikaların temel sebebi, varlık fonlarının şeffaflık hususundaki eksiklikleridir.

118 Şeffaflık hususunda tereddütler oluşması, varlık fonlarının yaptıkları yatırımların ekonomik mi yoksa politik amaçlı mı olduğu sorusunu akla getirmektedir. Gerçekten varlık fonları büyük şirketlere büyük miktarlar yatırarak bu şirketlerin kontrollerini devralabilirler. Özellikle stratejik alanlarda çalışan şirketler söz konusu ise, yatırım yapılan ülkede önemli bir politik güç de elde etmiş olurlar. Zira varlık fonları özel teşebbüse değil siyasi bir devlete aittir. Siyasi bir devletin ekonomik amaçtan çok politik amaçlar gütmesinin düşünülmesi normaldir. Ayrıca bir devlete ait varlık fonu başka bir devletin piyasasında ciddi yatırımlar yaptıktan sonra bir anda tüm yatırımını çekmek isterse, yatırım yapılan ülkenin makroekonomik dengelerini önemli oranda sarsabilir368. Bu sebeplerle varlık fonlarının politik araçlar olduğu, devletlerin onlara karşı korumacı bir tavır alması gerektiğini savunanlarla birlikte369 varlık fonlarının tamamen ekonomik amaçlarla hareket ettiğini savunanlar da bulunmaktadır370_{. Bazılarına göre ise her varlık fonu}

368

KIMMIT, s. 122.

369

Bu yönde bir görüşe göre, varlık fonları, Rusya, Çin ve körfez ülkeleri tarafından her zaman bir silah olarak kullanılma potansiyeline sahiptir ve yayılmacı politikaları sebebiyle emperyalist bir hırs taşımaktadır. Bkz: MATOUK, s. 67; Bu hususta somut bir örnek de bulunmaktadır. Çin 2008 yılında döviz kurlarını idare eden kurumu (State Administration of Foreign Exchange) aracılığıyla Kosta Rika’ya 300 Milyon Dolar borç vermiştir. Bunun karşılığında Kosta Rika’nın diplomatik ilişkilerini Tayvan’dan Pekin’e çevirmesini istemiştir. Her ne kadar bu işlem varlık fonu aracılığıyla yapılmış olmasa da, Çin’deki varlık fonlarında devlet kontrolü üst seviyededir. Bkz: FLEISCHER, s. 4; Son dönemde küresel ekonominin kötüye gidişi, pazar dalgalanmaları ve devletlerin borç krizine rağmen bazı ülkelerin varlık fonu kurabilmesini ekonomik amaç dışında başka amaçlar taşındığına ilişkin görüş için bkz: AMAR/LECOURT/KINON, s. 4; Varlık fonlarını, yatırım yapılan ülkeye sokulmuş bir “truva atı” olarak gören görüş için bkz:

FINI Michael, “İdeas, Political Constraints: Sovereign Wealth Funds and Domestic

Governance”, Competition and Change, C. 15, S. 1, 2011, s. 74; Bu hususta en çok şüphelenilen ülkelerin Çin, petrol zengini Ortadoğu ülkeleri ve Rusya olduğu hususunda bkz:

STUCKELBERGER vd, s. 50-53. Varlık fonlarının sadece ekonomik amaç taşımadığı

yönündeki görüş için bkz: SUMMERS Lawrence, Funds That Shake The Capitalist Logic, (29.07.2007), Financial Times, https://www.ft.com/content/bb8f50b8-3dcc-11dc-8f6a- 0000779fd2ac, (ET: 12.04.2018).

370 _{Bu yönde bir görüşe göre, varlık fonları ekonomik amaçtan başka bir amaç edinirse kendi}

kendisini yok etmiş olacaktır. Böyle bir varlık fonu, onu idare eden devlet için büyük bir ekonomik kayıptan ibaret olacak ve vatandaşlarının ciddi tepkisini çekecektir. Bkz: MURRAY, s. 11, 12; Bir diğer görüşe göre, varlık fonlarının politik veya stratejik amaçlarla hareket ettiği yönünde hiçbir delil bulunmamakta, bu sebeple bazı devletler varlık fonlarını kendi ülkelerine davet etmektedirler. Bkz: WILSON, Richard, An Introduction To Sovereign Wealth Funds, 2018, https://www.investopedia.com/articles/economics/08/sovereign-wealth-fund.asp, (ET: 09.04.2018); O’BRIEN Justin, “Global Securization Crisis and Sovereign Wealth Fund”, Revue

D’economie Financiere, Sovereign Wealth Fund: Sprecial Issue, 2009, s. 275; BALDING, Who’s Afraid, s. 202; BALDING, Framing, s. 2; ALLEN/CARUANA, s. 10; Başka bir görüşe

göre, varlık fonlarının yatırımlarının büyük çoğunluğu şirketin idaresini etkileyecek düzeyde olmamakta, etkileyecek düzeyde olanların ise politik etki de bulunacağına dair deliller yeterli görülmemektedir. Bkz: KIMMIT, s. 124; Başka bir görüşe göre, şirketlerin hisselerini satın

119 için ayrı değerlendirme yapmak gerekmektedir371_{. Varlık fonlarını hem politik hem}

ekonomik bir araç olarak gören görüşe göre, varlık fonları uluslararası politik ekonominin bir konusudur372. Bir başka açından bakan görüşe göre varlık fonlarının ekonomik ve politik amaçları birbirleri ile çelişmemektedir. Her iki tür amacı aynı anda taşıyabilirler373

.

Varlık fonu faaliyetlerinin politik amaçlı olabileceği endişesi, varlık fonlarının yabancı ülkelerde yatırım yapma hususundaki özgürlüklerini kısıtlamaktadır. Zira yatırım yapılacak devletler, varlık fonlarını yabancı devletlerin politik araçları olarak görmekte, kendi ülkelerinde yatırım yapmalarının önüne ciddi engeller çıkarabilmektedir374_{. Bu durumu ortadan kaldırmak için varlık fonlarının}

yaptığı en önemli faaliyet Santiago İlkeleri’ni yayınlamak olmuştur. Varlık fonları tarafından tamamen gönüllü olarak uyum sağlanan bu ilkelerin uygulanması belli aralıklarla takip edilmekte ve raporlar yayınlanmaktadır. Böylece varlık fonlarının dünyada ekonomik amaçlı yatırım araçları şeklinde tanınması sağlanmaya çalışılmaktadır375

. Ayrıca varlık fonlarının şeffaflık hususunda sürekli yol aldığı belirtilmektedir376.

Varlık fonlarının ortaya çıkış amaçlarına baktığımız zaman, ekonomik problemlere ekonomik çözümler bulmak amacıyla ortaya çıktıkları görülmektedir. Gerçekten petrol ve doğalgaz kaynakları olan ülkeler, buradan elde ettikleri geliri biriktirip değerlendirerek, ileride oluşabilecek dalgalanmalara veya bu kaynakların tükenmesine karşı, tedbir almak istemişlerdir. Daha sonra nesiller arası refah

alarak stratejik bilgileri ele geçirip politik amaçla kullanmak çok pahalı bir yoldur. Bunu yapmak isteyen bir devlet için çok daha ucuz yollardan olan, bilgisayar “hack”leme ve casusluk daha mantıklı görünmektedir. Bkz: STUCKELBERGER, s. 54.

371 _{ERELİ, Adam/KARASIK, Theodore, How Are Sovereign Wealth Fund Decisions Made?, 2017,}

https://intpolicydigest.org/2017/12/26/sovereign-wealth-fund-decisions-made/, (ET: 20.04.2018);

DREZNER, s. 121; Bir görüşe göre her varlık fonuna farklı vergi uygulanmalıdır. Zararlı olma

ihtimali bulunanlara fazla vergi uygulanmalı, diğerlerine özel sektör aktörleri gibi davranılmalıdır. Bkz: FLEISCHER, s. 12; Demokratik ülkelerdeki varlık fonlarının daha şeffaf ve ekonomik gayelerle hareket ettiği yönündeki görüş için bkz: STUCKELBERGER vd, s. 47.

372 _{REINSBERG, s. 1; BRAUNSTEIN, s. 79.} 373 DOCKES, s. 25. 374 STUCKELBERGER vd, s. 48. 375 _{LIQUN/AL SA’AD/MURRAY, s. 4.} 376 _{STUCKELBERGER vd, s. 48.}

120 aktarımı amacı da eklenmiştir. Bu amaçlara bakıldığı zaman, varlık fonlarının ortaya çıkışları itibariyle ekonomik bir araç oldukları görülmektedir377

.

Varlık fonlarının politik gayeler gütmesine sebep olarak gösterilen husus, varlık fonlarının bir devlete ait olmasıdır. Burada devlet ile hükümet ayrımını iyi yapmak gerekmektedir378. Hükümetlerin varlık fonlarını kendi iktidarları için kullanması sakıncalıdır fakat devletlerin varlık fonlarını vatandaşlarının çıkarı için kullanması sorun olmamalıdır. Devletler, vatandaşlarının, uluslararası alanda politik çıkarlarını çeşitli araçlarla korumanın yanında ekonomik çıkarlarını da korumakla görevlidir. Varlık fonları genellikle politik çıkarlar için değil ekonomik çıkarlar için kullanılmaktadır. Politik çıkarlar için zaten başka araçlar kullanılmaktadır. Politik olarak kullanabilmek için ellerinde birçok klasik araç bulunan devletlerin, büyük kaynaklar ayırarak ekonomik görünümlü yeni bir politik araç üretmeleri mantıklı görünmemektedir. Son tahlilde devletlerin bu şekilde ekonomik çıkarları tamamen çöpe atmaları kendi zararlarınadır. Bu sebeple, nadir istisnalar dışında varlık fonlarının politik araçlar olmadığı sonucuna varılmalıdır.

Siyasi hükümetlerin varlık fonları üzerinde gereğinden fazla etki sahibi olması ise sakıncalıdır. Zira bu takdirde varlık fonu hükümetin yurt içi siyasetine araç olabilir. Bunu engellemek için varlık fonunun idaresi hükümetten bağımsız olmalı, varlık fonu ile ilgili temel kararlar hususunda açık ve doğru düzenlemeler yapılmalı ve denetim hususunda gerekli tedbirle alınmalıdır379

.