ŞAMANLIK Türk kavimleri arasında bütüncül bir sistem oluşturmasına rağ
men, Şaman statüsüne geçişte bazı coğrafi ve sosyo-ekonomik özellik çerçe
vesinde değişik varyantlarda gerçekleşir. Şaman seçilmede ve Şamanın eğiti
minde Şaman ağacının oynadığı rolden yukarıda bahsedildi. Şaman statüsün
de önemli rol oynayan ve adayın canı ile eşleşen, Şamanlık gücünün ruhu şeklinde tasarlanan hayvan ana olgusu, Şaman sistemini oluşturan bütün öğelerin başında gelir. Aslında Şaman ağacı ile hayvan ana, Şamanın yeniden oluşmasını sağlayan iki öğedir.
Resim 1 2. Mitolojik kartal figürü
l 00---ANA HATLARIYLA TÜRK ŞAMANLIÖI Bir dizi Şaman memoratlarına bakılırsa Şamanları dünyaya getiren de bu hayvan anadır. Şekil değiştirerek demir kanatlı kartala dönüşen bu hayvan ana dallarında yuvaları olan çam ağacının yanına gelir ve yuvalardan birinde kuluçkaya yatar. Kartal kuluçkaya üç yıl yatarsa, doğan Şaman güçlü, iki yıl yatarsa orta, bir yıl yatarsa güçsüz olur.
Şaman yumurtadan çıktığı zaman hayvan ana onu terbiye etmesi için tek ayaklı, tek kollu, tek gözlü Buyurgestey-Udagan adlı şeytani kadın Şamana verir. O da adayı beşiğe koyup sallar, onu kan pıhtısıyla besler. Şamanların inancına göre hayvan ana, Şamanın hayatta olduğu müddetçe yalnız üç defa görülür:
1) Şaman ruhunu doğurduğunda,
2) Adayın bedeninin parçalanması esnasında, 3) Şaman öldüğünde.I
Hayvan ananın kartal olarak tasavvur edilmesi, Yakutların ilk Şamanları
nın Tanrı'nın göndermiş olduğu kartaldan doğduğu inancıyla bağdaşmakta
dır. Bu kartal, Yakut geleneğinde iki başlı olup "toyon keter" (kuş ağa) adla
nır.2 Bazı mitolojik görüşlere göre iki başlı kartal Yüryüng Ayn Toyon'un ken
disidir. İki başlı kartal, sekiz dalı olan ve her dalında da gelecek Şamanların ruhlarının terbiye aldığı yuvalar bulunan ak kavak ağacının başında oturur.
Şamanlar, bu iki başlı kartalın tahtadan figürlerini yapar, ona saygı gösterir
ler.
Ayrıca Yakut Şaman efsanelerine göre ilk Şaman da kartalla kadının ilişki
sinden doğmuştur. Buryatlarda ve Finlerde de ilk Şaman kartaldan türemiş
tir. Şamanların göklere uçabilmesi de onun kartal oğlu olmasıyla ilgilidir. Al
tay Şaman geleneğinde Bay Ülgen'in yanına uçarak ulaşan Şamanlar da görü
nür ki, kuş anadan türediklerini unutmamışlardır.
Yakutlarda Şamanın hayvan anası olan kartal aynı zamanda demirciyle de ilişki içinde tasarlanır. Öte yandan demircilerin Şamanlarla aynı kökten gel
dikleri de bilinmektedir. Kartal şeklinde düşünülen hayvan ananın Yakut Şa
manlığında bu kadar çok yaygın olmasının bir sebebi de Yakutların menşe mitlerinin kartala bağlanmasıdır. Yakut Şamanı Okkan'la sohbette de ilk Ya
kutun kartalla insanın ilişkisinden doğmasına değinildi.3
1 Ksenofontov G. V., Şamanizm, s. 60-61
2 1993'de Yakut Şamanı Okkan'ın anlattıklarından
3 1993'de Bakü'de, Yakut Şamanı Okkan'la yaptığımız sohbetten
Resim 1 3. Yüryüng Ayıı Toyon'u simgeleyen iki başlı kartalın tahtadan yontulmuş tasviri
Resim 1 4. Hayvan ana olarak düşünülen kartal figürü
l 02 ---ANA HATLARIYLA TÜRK ŞAMANLl<'.il Şaman memoratlarına göre her bir Şamanın hayvan anası veya ilk hayvan sıfatı var ki, buna Yakut Şamanları, İye-Kııl/İne-Kııl veya Kep-Kııl, derler. Bu hayvan yukarıda da söylendiği gibi çoğu zaman demir kanatlı kartal veya ka
natlı rengeyiği, çok az halde de ayı ve öküz olarak tasarlanır. İye-Kııl'ın güç
süz Şaman ruhu olarak köpek donuna girdiği de görülmektedir. Şamandan ayrı gezen bu hayvan ana, Şamanın görme gücünü, yani geçmişe ve geleceğe dalmasını, aydınlanmasını, kehanette bulunmasını simgeleyen bağımsız ru
hudur. Kısacası İye-Kııl veya İne Kııl, Şamanın hayvanda tecessüm eden canı
dır. Hayvan ananın, Şaman ölürken gelmesi, Şamanın ruhu veya canı ile bu hayvanın aynı tasavvur edilmesinden başka bir şey değildir.
Bununla bağlı özellikle Altay-Sayan bölgesinde, Uzak Sibirya'da yaşayan Türk Şamanlarının Emeget/Emegen adlanan koruyucu ruhları da var ki, bazı yönleriyle İye-Kııl�a benzerlik göstermektedir. Ancak işlevleri daha geniş olan Emeget/Emegen, büyük olasılıkla Şamanlıktan bağımsız gelişmiş Türk mito
lojisinin Mitolojik Ana kompleksine giren varlığıdır. O sebepten Yer Ana'yı simgeleyen Emeget/Emegen veya Emegetler dişi ruh olarak bilinmektedir.
Hatta Altaylılar Mitolojik Yer Ana'ya Ak Emegen (beyaz saçlı ana) derler. Tu
valıların Emegelçi (nine) dedikleri demonik varlık Yer Ana'ya benzer ev ruhu olarak tasavvur edilir. Bu mitolojik koruyucuya bazı hallerde Emegelçi-dzaya
çi. (yaratıcı nine) de derler. Bu da onun eski fonksiyonunu belirleyen koddur.
Nitekim Mitolojik Ana'nın yaratıcı güce sahip olduğu ve bu gücü sonradan Gök Tanrı'ya bıraktığı bilinmektedir. Emegelçi mitolojik tipi, Tuva' da aile, ka
bile ongonu olarak şekillenmiştir.4 Ayrıca Emegelçi, çocukların mutluluğu
nun ve sağlığının koruyucusudur.
Altay mitolojik metinlerinde Emegender, Emeget/Emegen veya Enekeler olarak bilinen koruyucu varlık, kadın ecdadın ruhu olarak tasavvur edilir. Al
taylı kadınlar Emegender'in paçavradan yapılmış tasvirini nesilden nesile ak
tarmakla korurlar.
Kadın başlangıcı kadın soyu şeklinde yaşatan Emegender, Türk mitoloji-· sinde geniş işlevleri olan varlıktır. Ancak Şamanlar onu kendi koruyucu ruh
larına dönüştürmüşler. M. Eliade, Yakutlarda hayvan ana olarak bilinen İye
Kııl'la Emegetleri farklı varlıklar olarak kabul eder. Ona göre Emeget, genel olarak ölmüş bir Şamanın ruhu veya önemsiz gök ruhlarından biİ"idir. Şaman,
Emeget sayesinde görür ve duyur.s
4 1999'da Ankara'd� Altay'dan gelen kadın Şaman Nadya da s�hbetinde bu konuya değindi.
5 Eliade M., Şamanizm, s. 117
Resim 1 5. Şamanların koruyucu ruhu olan Emeget
Şamanlıkla ilgili çok sayılı literatürde hayvan ananın menşei meselesi en az araştırılmış konudur. İlk kez bu meseleye A. Popov değinmiş, Yakut Şa
manlarının görüşlerine göre Şamanın hayvan görüntüsünü açıklığa kavuş�
turmağa çalışmıştır.6 Adayın eğitimi tamamlanıp hava ruhu insanın vücudu
na geri döndüğünde ana ruhla toprak ruh yeniden doğarlar, ancak Şamanın vücuduyla birleşmek için geri dönmezler. Bu ruhların yeniden doğması yuka
rı, orta ve yeraltı dünya ruhlarına kamlık yapan üç Şaman tipinde de aynı za
manda baş verir. Ana ruh, hastalık suyunun yanına götürülür ve sonsuza ka
dar orada kalır. Ancak bu sürede ana ruh, hayvan donuna girerek Şamanın hayvan an.asına çevrilir. Hayvan ananın, ait olduğu Şarri�ndan bağımsız bir şe�
kilde yaşamasına rağmen o, Şamanın kaderiyle birebir bağlantılıdır. İnanca göre her Şaman, hayvan anasını bütün yaşamı boyunca üç defa görür: Birin
cisi ilk kamlık zarrianı, ikincisi ömrünün ortasında, üçüncüsü de ölümünden önce.
Şaman savaşlarında, Şamanın evde oturduğu halde ruhunun başka bir yer
de başka bir Şaman ruhuyla savaşması da bu hayvan ana olgusuna bağlan
maktadır. Nitekim savaşan Şamanın kendisi değil hayvan anasıdır. Bu
sebep-6 Popov A. A., Poluçenii�Şamanskogo Dara", s. 284
1 04 ---ANA HATLARIYLA TÜRK ŞAMANLl�I tendir ki Şamanlardan bazılarının boğa, bazılarının kartal, bazılarının da tek gözlü varlığa dönüşmesi, hayvan ananın nasıl tasawur edilmesi ile ilgilidir.
Ayrıca hayvan ananın değişik donlara girebilmesine de inanılmaktadır. Hay
van ananın yaralanması ve ölmesi, benzeri şekilde Şamanın da yaralanması ve ölmesiyle sonuçlanır.
Şamanın üçüncü ruhu olan toprak ruhu balığa dönüşerek hastalık suyun
da özel bir yere konulur. Bu özel yer, öldürülmüş yedi kız, yedi erkek, yedi hayvan cesedinden yapılmış ve basıt olarak bilinen yerdir. Toprak ruh, balık donunda bu arakesmenin (bölüm) içinde yüzer ve zamanla oradan çıkmak için çaba gösterir. Eğer toprak ruh bu özel arakesmeden çıkabilirse Şaman ölür. Doğal olarak hem ana ruh hem de toprak ruh yeraltı dünyasında yerleş
mişlerdir.
Bütün bu açıklamaları kısaca özetleyecek olursak hayvan ana, Şamanın ikinci ruhu olan ana ruhunun kendisidir ve Yakut Şamanları ona genel adıy
la İye Kııl derler. O halde Emeget/Emegen'in menşei karanlık olarak kalır. İye Kııl'la Emeget'in aynı olmadığı, ancak her ikisinin Şamanın gören gözü olma
sı bakımından aynı fonksiyonu paylaştığı da bilinmektedir.
Şaman olmada hayvan ananın rolü, Kıday Baksı'nın rolü kadar büyüktür.
Nitekim bazı efsanelerde aday, yeni yetme çağına geldiğinde hayvan ana, ye
raltı dünyasından yer yüzüne çıkar, adayın vücudunu parça parça doğrar, et
lerini hastalık, ölüm gelen yollara atar ve ruhların arasında bölüştürür.? Hay
van ana, adayı Şaman yapan demirci ile aynı fonksiyonu paylaşır veya eski çağlarda demirci de Şamanın hayvan anası veya hayvan görünümündeki pat
ronu rolünde olmuştur, denilebilir.
Tabii ki Şaman literatüründe de görüldüğü gibi ruhların hayvan şeklinde tasviri, hayvan ananın çevrilmiş Şaman ruhu olabileceği düşüncesini doğurur.
Nitekim Şamanlıkta Şamanın hayvan anası olarak bilinen varlıkta tecessüm eden ruhu İye Kııl/İne Kııl (Şamanın hayvan anası) çok zaman rengeyiği ve
ya sadece boğa şeklinde gezer. Söylentiye göre İye Kııl her türlü hayvan şek
line girebilir. Bazı efsanelerde gerçekten de Şamanın hayvan anasının geyik olduğu görülür. Şamanın hayvan anası aynı zamanda onun koruyucu ruhu
dur. Burada ölen ecdat Şamanın ruhu olarak bilinen Emeget'in de Şamanın koruyucu ruhu olduğunu belirtmek gerekir.
Şamanın oluşumunda ruh inancının özel bir yeri vardır. Genel anlamda Şaman olmanın tek yolu koruyucu bir ruhun var olmasıdır. Şaman, algılama
nın üçüncü boyutuna (yani sıradan insanların ulaşamadığı öteki �Hem) ulaş
mış insan olduğu için gizli bilgilerle donatılmış birisidir ve bu bilgiler ona do
ğa dışı bir güç kaynağından, yani ruhlardan verilir. Şaman efsanelerinden edi-7 Şaman Efsaneleri, s. 34
nilen bilgilere göre hayvan ana olarak betimlenen koruyucu ruh yalnız Şama
nı korumak ve ona hizmet etmekle kalmayıp aynı zamanda onun için bir baş
ka benlik ya da başka bir ben olan ruhsal bir varlık, bir enerji kaynağıdır.
Her insanın koruyucu ruhu, başka sözle ikinci bir benliği vardır. Ancak Şa
man, sıradan insanlardan farklı olarak kendi koruyucu ruhunun durumunu değiştirdiği için onu aktifleştiren, kullanabilen ve bunun bilincinde olan in
sandır. Şamanın bir başka özelliği de koruyucu ruhundan başka, belirli sayı
da yardımcı ruhlarının olmasıdır. Bu yardımcı ruhların belirli amaçlar için özel işlevleri vardır. Genellikle koruyucu ruh, Şamanın kamlık zamanı kutsal direğin başına koyduğu kuş tasvirinde de kodlaşır.
Resim 1 6. Eski bir Yakut oyuncu Şamanı bir ritüel gösterisi yapıyor.
Kutsal sütunun üzerinde Şamanın koruyucu ruh.kuşunu görüyoruz.
SEKizlNcl BôLÜM