O, başta Kur’ân-ı Kerîm ve hadis kitapları olmak üzere birçok kaynağa başvurmuş ve ‘Uyunu’l-Mesâil gibi kendi kitaplarına da çoka atıfta bulunmuştur. Sibeveyhi (ö. 180/796), İbnu’s-Sikkît (ö. 244/858), Sa‘leb (ö. 291/904) ve el-Fârisî (ö. 377/987) gibi ilk nahiv ve lügat âlimlerinin isimlerini zikretmiştir.
Ayrıca İbn Sîde’nin el-Muḥkem ve’l-Muḥîtu’l-A‘zam’ından nakiller yapmış ve ona atıfta bulunmuştur. Müellifin yararlandığı ve açıkça belirttiği kaynaklar çeşitlidir:
1. ez-Zubeyr b. Bekkar’ın ö. 256/870) el-Ahbaru’l-Muvaffakıyyat’ı. Bu eser, ahbar haberler) ve tarihin nevadiri az görülmüş olayları) hakkında yazılmış bir kitaptır.136
2. İbn Ebi’d-Dünya diye bilinen Abdullah b. Muhammed’in ö. 281/894) el-İşraf
fî Menâzili Eşraf’ı. Bu, eşrafın ahlakını, sahabe, tabiîn, edîp vs.nin ileri gelenlerinin
menkıbelerini toplayan bir kitaptır.137
3. Ebu’l-Ferec el-Iṣfehanî’nin ö. 356/967) el-Eğânî’si adeta benzeri yazılmamış
bir kitaptır. Arapların haberleri, şiirleri ve nesepleri hakkındadır.138
4. Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî’nin ö. 748/1348) Tarihu’l-İslam
ve Vefeyâtu’l-Meşâhîri ve’l-A‘lâm’ı. Bu da, tarihî olayları ve büyük zatların
biyografileriyle ilgili bir kitaptır. Kitap olaylarla âlimlerin vefatlarını bir araya
136 ez-Ziriklî, el-A‘lâm, II/42. 137 ez-Ziriklî, a.g.e., IV/118. 138
getirmiştir. Müellif daha sonra bu eserini ihtisar etmiştir. Siyeru Âlâmi’n-Nubela ve
Ṭabakatu’l-Ḥuffaz muhtasarlardan ikisidir.139
5. Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyutî’nin ö. 911/1505) Ḥusnu’s-
Siyer fîma fî’l-Ferasi min Esmai’t-Tayr’i. Bu esere ulaşma imkanı olmadı. Ḥacı Ḫalife
şöyle demiştir: “Ḥusnu’s-Siyer fîma fî’l-Ferasi min Esmai’ṭ-Ṭayr, Celaluddîn es- Suyuṭî’ye aittir.” Ondan Divanu’l-Hayevan’da bahsetmiş ve şöyle demiştir: “O, otuz beş
isimdir.” Onu recez olarak yazmıştır.140
6. Ebû Temmâm Ḫaṭîb b. Evs’in ö. 231/846) el-Ḥamase’si. Bu kitapta müellif, Arapların şiirlerinden seçtiklerini toplamış ve onu on bab halinde düzenlemiştir: el- Ḥamase yaratılış ve doğuştan gelen cesaret ve kahramanlık), el-Merâsî (mersiyeler, ağıtlar), el-Edeb, en-Nesib (kasidelerde tasvir bölümü) el-Ḥicâ hicvetmek ve kınamak için yazma), el-İḍâfât (eklemeler), es-Sıfat nitelikler), es-Siyer (biyografiler), el-Mülaḥ (nükte ve güzel sözler) ve Me emmetu’n-nisa kadınları yerme). İlk babıyla meşhur olmuştur.141
7. Ahmed b. el-Ḥüseyn el-Beyhaḳî’nin ö. 458/1066) Delailu’n-Nübüvve’si. Hz. Peygamber’in s.a.s.) mucizelerini ve peygamber olduğunu gösteren delilleri içeren bir kitaptır.142
8. Ebu Abdillah Muhammed b. İdris eş-Şafiî’nin ö. 204/820) Divanı.
9. Muḥibbuddîn Ahmed b. Abdillah eṭ-Ṭaberî’nin ö. 694/1295) Zeḫairu’l-‘Uḳba
fî Menâḳıbi evi’l-Ḳurbâ’sı. Hz. Peygamber’in s.a.s.) akrabalarının, menkıbelerinin ve
niteliklerinin anlatıldığı bir kitaptır.143
10. İbn Ḫalevey’in ö. 370/980) Şerḥu Maḳṣurâtı İbn Dureyd’i. Onun şerhihin
önemi, İbn Dureyd’e okuyup ondan ilim aldığından ileri gelmektedir.144
139 Ḥacı Ḫalife, a.g.e., I/294. 140
Ḥacı Ḫalife, a.g.e., I/666.
141 Serkîs, Mu‘cemu’l-Matb ‘âti’l-Arabiyye ve’l-Mu‘arrabe, Mısır, Matbaatu Serkîs, 1346/1928, I/297. 142 Ḥacı Ḫalife, eşfu’ - un n, I/760.
143 Ḥacı Ḫalife, a.g.e., I/159. 144
11. Ḳadı ‘İyad b. Musa’nın ö. 544/1149), eş-Şifa bi-Ta‘rifi Ḥukuki’l-Mustafa’sı. Hz. Peygamber’in s.a.s.) şemaili hakkında çok faydalı bir kitaptır. Benzeri yazılmamış
eserlerden olduğuna inanılır.145
12. Muhammed b. İsmail el-Buhârî’nin ö. 256/870) Ṣaḥiḥ’i. Ṣaḥiḥu’l-Buharî diye meşhurdur. Hadis konusunda altı kitabın Kütüb-i sitte) birincisi ve en sağlamıdır.146
13. ‘Abdulḳâdir eṭ-Ṭaberî’nin ‘Uyunu’l-Mesail min A‘yani’r-Resail’i. Kitap Arap
diliyle ilgili ilimlerden ve başkalarından kırk ilmin özetini içermektedir.147
14. ‘Abdulḳâdir eṭ-Ṭaberî’nin el-Fetḥatu’l-Verdiyye bi Şerhi’t-Tuḥfeti’l-
Verdiyye’si. eṭ-Ṭaberî, Şerḥu’d-Dureydiyye’sinde148 ona atıfta bulunmuştur. Kitapların isimlerini belirtmeye önem veren kitaplarda ve teracim biyografi) kitaplarında ona ait bir açıklamaya rastlanmamıştır.
15. Muhibbuddîn Ahmed b. Abdullah eṭ-Ṭaberî’nin ö. 694/1295) el-Ḳıra li-
Ḳâsıdi Ummi’l-Ḳura’sı. Mekke’ye gidene İslam’da hac ibadetini anlatan bilgiler
içermektedir.149
16. Mahmud b. Ömer ez-Zemaḥşerî’nin ö. 538/1144) el- eşşaf ‘an Hakâiki
Gavamizi’t-Tenzîl’i. Kur’ân-ı Kerîm’in tefsiri hakkında bir kitaptır. Zemaḥşerî’nin en
meşḥur kitaplarındandır.150
17. Abdülvaḥid b. Ali Ebu’ṭ-Ṭayyib el-Lüğavî’nin ö. 351/962) Meratibu’n-
Naḥviyyîn’i. Lüğat ve nahiv âlimlerinin biyografileri hakkında küçük boy sözlük
harflerine göre düzenlenmiş, okunması hoş bir kitaptır.151
145 Ḥacı Ḫalife, a.g.e., II/1054.
146 Ḥacı Ḫalife, eşfu’ - un n, I/635; ez-Ziriklî, el-A‘lâm, VI/34. 147 Bkz. el-Muḥibbî, Ḫulaṣatu’l-Es er, III/161.
148
Tahkik edilen metnin 154.sayfasında.
149 ez-Ziriklî, el-A‘lâm, I/159. 150 ez-Ziriklî, a.g.e., VII/178.
151 Ömer Rıza Kehhale, Mu‘cemu’l-Muellifîn, Beyrut, Mektebetu’l-Musenna- Dâru İḥyai’t-Turas i’l-Arabî,
18. Muhammed el-Mes‘udî’nin ö. 584/1188) Şerḥu Maḳâmati’l-Ḥarîri’si.
Müellif onu beş cilt halinde şerh etmiştir.152
19. Faḫruddîn er-Razî lakaplı Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer’in ö. 606/1210)
Mefâtîḥu’l-Gayb’ı. Sekiz ciltlik Kur’ân-ı Kerim tefsiridir.153
20. Ebu Muhammed el-Kasım b. Ali el-Ḥarîri’nin ö. 516/1122) Maḳâmâtu’l-
Ḥarîrî’si. Meşhur bir edebiyat kitabıdır.154
21. Mecduddîn Ebu’s-Se‘âdâti’l-Mubarek b. Muhammed b. el-Esîr’in ö. 606/1210) en-Nihâye fî Garîbi’l- Hadisi ve’l-Eser’i. Kitap, hadis-i şerif metinlerinde
bulunan garip kelimelerin şerhi hakkındadır.155
4.2. Hakkında Açıklama Yapılmamış Kaynaklar
Onun metodunda, alıntı yaptığı bazı kaynakları bazen sakladığı ve onlara ait bir şey söylemediği görülmektedir. Şöyle ki, Maḳṣûra’yı daha önce şerḥ eden isimlere işaret etmemiştir. Bir defasında el-Huseyn b. Ahmed b. Ḫaleveyh’in şerhine işaret etmiştir.
Çoğunlukla, kaynağa işaret etmeden es-Safedî’nin el-Vafî bi’l-Vefeyat ve el-
Gaysu’l-Müseccem adlı eserine başvurur, şiirle ilgili şahidlerini zikrederken es-
Safedî’nin el-Gaysu’l-Müseccem adlı kitabındaki “Şairin şu sözü ne güzel”, “Şairin şu sözü ne tatlı” şeklinde onun üslubunu uygular, sonra şahidi zikreder.
Hakkında açıklama yapılmamış kaynaklar şunlardır:
1. Ebu Hilal el-Hasen b. Abdillah el-Askerî’nin ö. 395/1005) el-Evail’i. Eşyanın
ilklerinden bahseden bir kitaptır. Müellif, bu konuda kitap yazanların ilkidir.156
2. İsmail b. Hammad el-Cevherî’nin ö. 393/1003) es-Sıḥaḥ’ı yani Tacu’l-Luğa ve
Sıḥaḥu’l-Arabiyye’si. Bu eser son harf sistemini esas alan bir sözlüktür.157
152 Keḥḥale, Mu‘cemu’l-Muellifîn, X/155. 153
Keḥḥale, a.g.e., XI/79.
154 Ḥacı Ḫalife, eşfu’ - un n, II/1787; Serkîs, Mu‘Cemu’l-Matb ‘âti’l-Arabiyye ve’l-Mu‘arrabe, II/748. 155 Keḥḥale, Mu‘cemu’l-Muellifîn, VIII/174.
156 Ḥacı Ḫalife, eşfu’ - un n, I/199. 157
3. Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Hişam el-Laḥmî’nin ö. 577/1181) el-
Fevaidu’l-Maḥsura fî Şerhi’l-Maḳṣûra’sı. Kitap, İbn Dureyd’in Maḳṣûra’sının şerhidir.
Yaygın mesel, nadir haber, güzel öğütler ve derin hikmetleri iḥtiva etmektedir.158
4. Ebu’l-Bekâ Muhammed b. Musa ed-Demirî’nin ö. 808/1405) en-Necmu’l-
Vehhac fî Şerhi’l-Minhac’ı. Kitap, Şafiî fıkhı hakkındadır.159
5. Ebu’l-Bekâ, Muhammed b. Musa ed-Demirî’nin Hayatu’l-Hayevani’l-
Kubra’sı.160 Kitap, hayvanların isimlerini, niteliklerini, şekillerini ve onlarla ilgili hikâye ve efsaneleri ele almaktadır.
6. Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyuṭî’nin ö. 911/1505) ed-Durru’l-Mens r fî’t-
Tefsiri bi’l-Me’sur’u. Kur’ân’ın, Hz. Peygamber’den s.a.s.), sahabe ve tabiînden gelen
rivayetlerle tefsiri hakkında bir kitaptır.161
7. Abdurrahim b.Hasen el-İsnevî’nin ö. 772/1370) Nihayetu’r-Rağıb fî Şerhi
Arûzi İbni’l-Hacib’i. Kitapta, şerḥ edenlerin ihmal ettiği iki önemli tür vardır. Birincisi:
Müşkilin problemlinin) i‘rabı. İkincisi: Tasḥifinden yanlış okunmasından) korkulan, şahit olarak getirilmiş beyitlerin harekelenmesi ile ilgili kurallar. Onlardan birisi, zihaflardır.162
8. Ṣalaḥuddîn Halil b. Aybek eṣ-Ṣafedî’nin ö. 764/1363) el-Vâfî bi’l-Vefeyat’ı. eṣ- Ṣafedî’nin kitaplarının en hacimlisi, kişilerin biyografileri hakkındaki kitapların en genişidir. Değişik ilimlerde birçok ilmî ve edebî anekdotlar içermektedir.
9. Halil b. Aybek eṣ-Ṣafedî’nin ö. 764/1363) el-Gaysu’l-Müseccem fî Şerhi
Lâmiyyeti’l-Acem’i.163
Kitap, eṭ-Ṭuğraî’nin Lâmiyyetu’l-Acem adlı meşhur şiir
158 Ḥacı Ḫalife, eşfu’ - un n, II/1807. 159 Keḥḥale, Mu‘cemu’l-Muellifîn, XII/66. 160
Keḥḥale, a.g.e., XII/66.
161 Ḥacı Ḫalife, eşfu’ - un n, I/733.
162 Zihaf: Aruzda bir harfin düşmesiyle vezin değişmesi veya uzun sesin kısa okunmasıdır. Ḥacı Ḫalife,
eşfu’ - un n, II/1134.
163
kitabındaki lügat, nahiv, nakd, beyan ve i‘rab gibi Arap ilimlerinin değişik konularıyla ilgilidir.
5. YAZMANIN YAZARA NİSPETİ, NÜSḪALARIN TANITIMI VE