B. ĠÇ NEDENLERĠN OLUġUMU
1. Ġntihâb-ı Mebusan Kanunu
Günümüze gelene kadar ülkemizde birçok seçim kanunu uygulansa da Cumhuriyet‘in ilanından sonra kullanılan yasa 20 Temmuz 1908‘de çıkarılan Ġntihâb-ı Mebusan kanunu idi. Kanun çeĢitli değiĢikliklere uğrasa da 1942 yılına kadar yürürlükte kalmıĢtır.410
Yasanın temel özellikleri 50 bin erkek nüfusuna bir temsilci düĢmesi, seçmen yaĢının 25, seçilme yaĢının da 30 olması, Osmanlı vatandaĢlığı, devlette mülk sahibi olarak vergi veriyor olması ve devlet memuru olmaması gerektiği maddelerini içeriyordu. Ayrıca seçim çift dereceli olarak belirlenmiĢti. Bu sistemde seçimeler, ilk önce bölgede bir grup insanı seçiyor, onlar da meclise gidecek mebusları seçiyorlardı. Buna iki turlu yahut çift dereceli seçim sistemi adı verilmiĢtir.411
Cumhuriyet‘in ilanından sonra Ġntihâb-ı Mebusan Yasasında birçok değiĢiklik yapılmıĢtır. Seçilmeye engel teĢkil eden hırsızlık ve dolandırıcılık gibi yahut yüz kızartıcı suç iĢlemek, ordu mensuplarının milletvekili olamayacağı, seçme seçilme
410
Erol Tuncer, Osmanlı’dan Günümüze Seçimler 1877-2002, Ankara 2003, s. 84.
411
Emine YavaĢgel, Temsilde Adalet Ve Siyasal Ġstikrar Açısından Seçim Sistemleri Ve Türkiye’deki Durum, Ankara 2004, s. 154-155.
87
yaĢının düĢürülmesi gibi değiĢiklikler bunlar arasındadır. Fakat bu değiĢikliklerin en önemlisi Türk kadınının seçme ve seçilme hakkını elde etmiĢ olmasıdır. Mevcut kanunun 10. ve 11. Maddelerinde yapılan değiĢiklikler 5 Aralık 1934‘de mecliste kabul edilerek ve 11 Aralık 1934‘de Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiĢtir. Böylece kadınlar seçme ve seçilme hakkına kavuĢmuĢlardır.412
2. 4320 Sayılı Mebus Seçimi Kanunu
TBMM 14 Ocak 1943 yılında seçimlerin yenilenmesi yönünde karara varmıĢtı. Akabinde yapılacak yeni seçim için hâlâ yürürlükte olan Ġntihâb-ı Mebusan Yasasına birçok ek yapıldığından bunların hepsini kaldırıp tek bir yasada toplanması amaçlanmıĢtır.413
Yasa TBMM tarafından 4320 sayılı ―Mebusan Seçim Kanunu‖ olarak 14 Aralık 1942‘de kabul edilmiĢtir.414
Bu yasa temel olarak içeriği aĢağıdaki tabloda verilmektedir.415
—Seçimlerde iller esas alınacak, her il bir secim bölgesi oluĢturacaktır.(md. 1) —Her 40.000 nüfus bir milletvekili seçecektir. (md. 2)
—Birinci ve ikinci seçmen olabilmek için su koĢullar gereklidir (md. 7): • Türk olmak,
• 22 yasını bitirmiĢ olmak,
• Kamu hizmetlerinden yasaklanmamıĢ olmak, • Kısıtlı olmamak,
• Yabancı devlet vatandaĢlığı iddiasında bulunmamak.
412
T.C. Resmi Gazete, Sayı: 2877, 11 Aralık 1934.
413
Servet Armağan, ―Türkiye‘de Parlamento Seçimleri‖, Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 33, Sayı 3,4, Ġstanbul 1968, s.76.
414
T.C. Resmi Gazete, Sayı: 5285, 17 Aralık 1942.
415
88
—Silah altında bulunan erat, jandarmalar, subaylar, polisler, askeri memur ve hakimler askeri okul öğrencileri birinci ve ikinci seçmen olamayacaklardır.(md. 8) —Milletvekili seçilebilmek için gerekli koĢullar Ģunlardır (md. 10):
• Yabancı devletlerin resmi hizmetinde bulunmamak,
• Ağır hapis cezasıyla veya hırsızlık, dolandırıcılık, emniyeti suiistimal ve hileli iflas suçlarından biriyle mahkûm olmamak,
• Kısıtlı olmamak,
• Yabancı devlet vatandaĢlığı iddiasında bulunmamak, • Kamu hizmetlerinden yasaklanmamıĢ olmak,
• Türkçe okuyup yazma bilmek, • 30 yaĢını doldurmuĢ olmak.
— Secimler iki dereceli olacaktır (md. 18)140
— En fazla ikinci derece seçmenin oyunu almıĢ olanlar milletvekili seçileceklerdir. (md. 39)
4320 sayılı kanunun en büyük özelliği Türkiye Cumhuriyeti kurulduğundan bu yana Büyük Millet Meclisi tarafından hazırlanan ilk seçim kanunu olmasıdır.416
4 yıl gibi çok kısa bir süre yürürlükte kalmıĢ ve CHP‘nin tek baĢına seçime girdiği döneminde kullanılan son seçim kanunu olmuĢtur.
B. 1946 SONRASI SEÇĠM YASALARI
1. 4918 Sayılı Seçim Kanunu
II. Dünya SavaĢ‘ından sonra dünyada esen demokrasi rüzgârı Türkiye‘de de etkisini göstermiĢ ve kısa sürede yeni partiler kurulmaya baĢlanmıĢtı. Ġlk olarak Milli Kalkınma Partisi ardından da Demokrat Parti kurulmuĢtu. CHP‘nin karĢısında
416
89
alternatif parti olarak Türk siyasetinde yerlerini almıĢlardı. Özellikle halkın muazzam teveccühüne mazhar olan DP‘nin popülaritesi iktidarı tehdit edecek boyutlara varacağını gören CHP yönetimi buna engel olmak için seçimleri erkene almaya karar vermiĢtir. Bu karar yeni kurulmuĢ ve örgütlenmesini ülke çapına yayamamıĢ iki partinin itirazlarıyla karĢılaĢmıĢ lakin CHP eleĢtiriler karĢısında kararında geri adım atmamıĢtır.417
Alınan karar doğrultusunda seçim hazırlıklarına baĢlanmıĢtı. CHP yapılan eleĢtirilerinde önüne geçmek için daha demokratik olacağını iddia ettiği yeni bir seçim yasasında hazırlamaya baĢlamıĢtır. Yasa TBMM‘de yapılan görüĢmelerden sonra 4918 sayılı seçim kanunu 5 Haziran 1946 tarihinde genel seçimlere bir ay kala çıkarılmıĢtır. Yasanın getirdiği en büyük yenilik Ġntibah-ı Mebusan kanunundan beri kullanılan çift dereceli seçim sisteminden tek dereceli yani doğrudan halkın seçtiği temsilciler sistemine geçilmesidir.418
Bunun yanında yasanın iki büyük kusuru bulunmaktaydı. Bunların ilki ―açık oy gizli tasnif ― düsturuyla seçimin oy gizliliğini ihlal etmesi, ikinci olarak da kullanılan oyların denetimini yargıdan alınarak yürütmeye devretmesidir. Böylece seçimin adaleti ve güvenliği açısından ciddi endiĢeler doğurmuĢtur.419
EndiĢeler sonuçlar açıklandığında yerini büyük itirazlara bırakmıĢtır. Özellikle DP birçok ilde seçimlere itiraz etmiĢ lakin herhangi bir sonuç elde edememiĢtir. Seçimin kazananı CHP olmuĢ 465 milletvekilinin 397‘sini almıĢ DP ise 273 adaylığın yalnız 61 kazanabilmiĢtir.420
2. 5545 Sayılı Milletvekili Seçim Kanunu
1950 yılına gelindiğinde ülke yeniden seçim sathı mahalline girmiĢ ve DP‘nin bir önceki seçimde karĢılaĢılan sorunların tekrar yaĢanmaması için adil ve güvenli seçim istekleri hat safhaya çıkmıĢtır. 20 Haziran 1949‘da yapılan DP‘nin ikinci
417
Koçak, a.g.e., s. 153.
418
T.C. Resmi Gazete, 6326, 06 Haziran 1946, md. 10. T.C. Resmi Gazete, 5258, 14 Aralık 1942, md. 2.
419
Timur, a.g.m., s. 54.
420
90
kongresinde yayınlanan ―Milli Teminat Andı‖ seçim yasasında değiĢiklik yapılmaması halinde halkın boykotuyla karĢılık verileceğini ilan etmesi yeni yapılacak seçim kanununda önemli bir etken olmuĢtur.421
Yapılan bu uyarıyı CHP baĢta görmezden gelmeye çalıĢsa da sonunda yeni seçim yasası yapmaya ikna olmuĢtur.
Yeni seçim kanunu uzmanların yardımıyla hazırlanmıĢ ve 16 ġubat 1950‘de 5545 sayılı Milletvekili Seçim Kanunu adıyla yürürlüğe konmuĢtur.422 Siyasi ve toplumsal baskı sonucu hazırlanan yasa talep edildiği gibi oy gizliliği ve yargı denetimini getirmiĢtir. Böylelikle oy kullanımında vatandaĢ baskı altında kalmayacak oy sayımını ve sonuçlarıyla ilgili herhangi bir itiraz olması gerektiğinde yargı makamlarına baĢvurulacaktı.423
Muhalefetin isteği doğrultusunda hazırlanan seçim yasasıyla girilen 1950 genel seçimlerinde katılım oranı %90‘nı bulmuĢtur. DP oyların % 53,3‘nü alarak 420 milletvekili elde etmiĢtir. Seçim yasasının yapısı gereği mutlak çoğunluk ilkesi etkisiyle DP‘nin oy oranı % 53,3 iken temsil oranı % 86‘ya çıkmıĢtır. Böylece 27 yıllık CHP iktidarının sonlandırmıĢ ve DP tek baĢına iktidar olmuĢtur.424