ġer’îyye Sicillerindeki Belge ÇeĢitleri

Ferman ve Beratlar padiĢahlar tarafından kaleme alınır, hüccetler, ilamlar, mürâseler ve maruzlar, kadılar tarafından kaleme alınır; buyruldular ise sadrazam, beylerbeyi ve kazaskerler tarafından kaleme alınırlar. ġer‟îyye sicillerinde bulunan belgeleri 3 gruba ayırabiliriz.

1.Devlet merkezinden gelen bütün ferman, emir ve tebliğler 2.Kadı tarafından verilen hükümler

3.Resmiyete geçirilmesi gereken; vakıf, hibe, Ģehadet, vekâlet, veraset gibi konulara ait belgeler.⁷⁷ Bu belgelerin en fazla kullanılanları kısaca açıklamalarıyla Ģunlardır.

3.2.2.1. Hüccet

"Kelime anlamı "hukuki delil" demek olan hüccetin bir usul hukuku terimi olarak manası Ģudur; Kadının kararını (hükmünü) ihtiva etmeyen, taraflardan birinin ikrarını ve diğerinin bu ikrarı tasdikini havi bulunan ve üst tarafında kadının mühür ve imzasını taĢıyan yazılı belgeye hüccet denir. Hüccet yerine "senet" tabiri de kullanılmıĢtır. Bazen kadının kararını ihtiva etse de, üst tarafında mühür ve imza bulunan, kadılara ait bütün belgelere de hüccet denmiĢtir. Hüccetlerin üst tarafında kadıların mühür ve imzaları, sonra da sırasıyla tarafların adı ve adresleri, hüccetin konusu, hukuki olay veya muamelenin Ģekli ve Ģartları, yapılan ikrar bayanları, sonunda belgenin tanzim tarihi ve Ģühudü'l-hal baĢlığı altında Ģahitlerin isimleri yer alır.Hüccetin en önemli özelliği, konusu ile ilgili davalar da kesin delil olarak kabul edilmesidir.⁷⁸

3.2.2.2. Ġ’lam

"Sözlük anlamı "bildirmek" demek olan ilam kelimesinin eski sulh hukukumuzdaki manası Ģudur; Ģer‟î bir hükmü ve altında karar veren kadı'nın imza

18.

77Aynur Geçgil.(2006). 141 Numaralı Gaziantep Şer‟iyye Sicili. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, s.10.

78 Sıtkı Uluerler.(1999). 71 Numaralı Amasya Şer'iyye Sicilli (H. 1234/1236 - M. 1818/1821).

ve mührünü taĢıyan yazılı belgeye ilam denir. Ġlamların en önemli özelliği kadının hükmünü ihtiva etmesidir. Kadı verdiği kararı önce taraflara Ģifahi olarak tefhim eder. Daha sonra verilen kararın gerekçelerini de ihtira eden bir ilzam tanzim eder; hem davaya ve hem de icap ederse davalıya birer suretini verir. Her ilamda, kadının imza ve mühür, tarafları dava konusu ve iddia, davalının cevabı, ispat vasıtaları ve de onunda kadının kararına ait kayıtlar bulunur. Tarih de zikredilir. Karar metnini değer ilamdaki ispat vasıtası ikrar ise, "ilzam" ifadesi, eğer ispat vasıtası Ģahitlik ise "tembih" ifadesi kullanılmıĢtır.79

3.2.2.3. Ma’ruzlar

Kadıların kararını ihtiva etmeyen, hüccetler gibi hukuki bir durumun tespiti açısından yazılı delil olarak da kabul edilmeyen ve sadece kadıların icra makamlarına idari bir durumu arz ettiği yazılı kayıtlara "ma'ruz" adı verilir. Bunların ilamlardan en önemli farkı, kadı'nın kararını ihtiva etmemesidir. Maruzların, ilamlardan hem Ģekil ve hem de muhteva açısından farklılıkları bulunduğu kesindir.80

3.2.2.4. Müraseleler

Kadıların kendilerine denk veya daha aĢağı rütbedeki Ģahıs veya makamlara hitaben kaleme aldığı yazılı belgelere mürasele adı verilir. Sanığın mahkemeye celbi için yazılan mürasele gibi.81

3.2.2.5. Buyruldular

Osmanlı diplomatiğinde sadrazam, vezir, defterdar, kadıasker, kapdan paĢa, beylerbeyi, vs. yüksek rütbeli vazifelilerin, kendilerinden aĢağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir terimdir.82

3.2.2.6.Fermanlar

Ferman, Divan-ı Hümayun veya PaĢa Kapısı'ndaki divanlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve tuğra bulunan padiĢah emrlerine verilen addır. Bu emre, hükümdardan sadır olduğu için, ferman-ı hümayun ve emr-i Ģerif denilirdi.

79 Halil Cin, Ahmet Akgündüz. (1995). Türk Hukuk Tarihi. c.I, Osmanlı AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, s.409.

80 Cin , Akgündüz,,a.g.e., s.410.

81 Cin , Akgündüz, a.g.e., s.410.

82Mübahat S.Kütükoğlu.(1998). Osmanlı Belgelerinin Dili: Diplomatik. Kubbealtı NeĢriyatı, Ġstanbul s.197.

Osmanlılarda hükümdarın tuğralı fermanına, münderecatının mahiyetine göre huküm, biti, misal, tevki, niĢan, berat, meĢhur veya yarlıg denilirdi. Elimize geçen yüzlerce vesikada gördüğümüz "sebeb-i tahrir-i misal bi-misal, muceb-i hükm-i vâcibül imtisal, niĢân-ı hümayun ve ferman-ı nafiz-i meymun, tevki-i refi-i hümayun yarlıg-ı belig ve hükm-i hümayun ve bitiyi mutalea kılanlar" ibareleri, misal, hüküm, niĢan, ferman, tevki, yarlıg ve biti kelimelerinin padiĢahın yazılmıĢ emrine delalet ettiğini göstermektedir.83

3.2.2.7. Beratlar

Beratlarda padiĢaha ait belgeler olması dolayısıyla fermanlarla hemen hemen aynı rükünleri ihtiva etmekle beraber fermanlardan olmayan bazı ayırt edici özellikler de taĢır. Bu suretle beratı, ilk bakıĢta fermanlardan ayırmak kabil olur. Mesela fermanlarda sadece "hüve" kelimesinin yazılmasına karĢılık beratlarda bu formül daha uzun tutulmuĢtur.84

3.2.2.8. Vakfiyeler

Vakıf kelimesi Arapça'da durdurmak, alıkoymak manalarına gelmektedir. Terim olarak ise vakıf, bir kimsenin Allah'a yakın olmak gayesiyle menkul ya da gayrimenkul mal ve mülkünü dini ve sosyal bir amaç için tahsis etmesidir. Vakfiye ise vakf edilen Ģeyin vasıfları ve vakf edilme Ģartlarını ihtiva eden ve kadı tarafından tasdik edilen bir belgedir. Osmanlı topraklarında yaĢayan hür, aklı baĢında ve ergin olan herkes malını vakf edebilirdi. Vakfiyelerde, vakıf gelirinin devamlı olması ve vakfedilen Ģeyin tam mülkiyete haiz olması gibi özellikler de aranırdı. Bu Ģartların mevcut olması halinde vâkıf denilen vakıf sahibi, vakf ettiği Ģeylerin listesini ve Ģartnamesini bütün ayrıntılarıyla kaydettirdiği bir vakıfnâme ya da vakfiye tanzim ettirirdi.⁸⁵

3.2.2.9. Tezkereler

Tezkireciler doğrudan doğruya sadrazama bağlı olup, Anadolu ve Rumeli defterdarlığına bağlı mâli kalemleri bulunurdu. Bu kalemlerin verdiği tezkerelerin bir suretine sicillerde rastlanmaktadır.⁸⁶

83Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı.(1979). Ferman. İslâm Ansiklopedisi, c. IV, M.E.B. Yayınları, Ġstanbul, s. 57.

84 Kütükoğlu, a.g.e.,s.124.

85 Kütükoğlu, a.g.e.,s.359,360.

86

3.2.2.10. Temessükler

Temessükler, ihtimamla tutunmak anlamına gelir. Sened için alınıp verilen muahede, sulhnamedir. ġer‟îyye sicilindeki anlamı ise miri arazide ve salih olmayan vakıflarda tasarruf hakkı sahiplerine verilen belgedir.87