Ġ‗râb Analizlerini Yapma

Hasan Hân, çoğu zaman bazı kelimelerde geçerli olan kırâat vecihlerini aktararak i‗râb analizlerinde bulunmakta ve bu Ģekilde sağlıklı bir anlamın ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Bunu bazı örneklerle Ģu Ģekilde açıklayabiliriz:

Örnek 1: ― هؽىرٍػبىتٍسًإىك هرٍ يخ وسيدٍنيس يباىيًث ٍمي ىػيًلاىع (Üzerlerinde yeĢil ipekten ince ve kalın

elbiseler vardır.)‖605

Hasan Hân‘ın belirttiğine göre bu âyetin i‗râbında değiĢik anlamlar ortaya çıkaran muhtelif kırâatlar bulunmaktadır. Bu kırâatlar ― _{ٍمي ىػيًلاىع‖, ― وسيدٍنيس‖, ― هرٍ يخ‖ ve} ― هؽىرٍػبىتٍسًإ‖ kelimelerinde geçerlidir. Bu kelimelerde geçerli olan kırâatları üç baĢlık altında vermeye çalıĢacağız. Biricisi ― _{ٍمي ىػيًلاىع‖de, ikincisi ― وسيدٍنيس يباىيًث‖de, üçüncüsü ise} ― _{هؽىرٍػبىتٍسًإىك هرٍ يخ‖da câri olan kırâatlar. Ġkinci ve üçüncü seçenekteki kelimeleri bir arada} ele almamızın nedeni, ikinci seçenekte bulunan kelimelerin izafet (tamlama) ile, üçüncü seçenekte bulunan kelimelerin ise atıf harfiyle birbiriyle irtibatlı olması ve buna bağlı olarak birinin kırâatı diğerini etkilemesi sebebiyledir.

604 _{Hasan Hân, Fethu‟l-Beyân, c. 4, s. 237.} 605 _{Ġnsân 76/71.}

127 1) “ ٍمي ىػيًلاىع”

a) “ _{ٍمً ٍيًلاىع”; Nâfi‗, Hamza, Ġbn Muhaysın ve Ebû Ubeyde böyle okumuĢlardır.}

Bu kırâata göre “ ٍمً ٍيًلاىع” ism-i fâ‗ildir ve takdîrî olarak ref‗ halindedir. zammeli olması

gereken “ي”, bu hareke ile telaffuz açısından dile ağır geldiği için sâkin yapılmıĢtır.

Bu kırâata göre “ _{ٍمً ٍيًلاىع”, ya ―mübtedâ‖dır (özne) ya da iki âyet öncesinde bulunan ve}

cennet ehline dönen ― ٍمً ٍيىلىع يؼويطىيىك‖ cümlesindeki ― ٍمًى‖ zamirine ya da ― هفاىدٍلًك‖ kelimesine ―hâl‖ oluyor. Bu kelime mezkûr her iki ihtimalde de ―üstüne bir Ģey giymek‖ ifadesindeki ―üst‖ anlamındadır.

b) “ _{ٍمي ىػيًلاىع”; bu kırâata göre kelime ism-i fâ‗ildir, nasb halindedir. Son harfi} olan “ي” fethayla okunmaktadır. Buna göre söz konusu kelime zarf-ı mekândır ve cennet ehlinin bedenlerinin elbiseler için adeta bir mekân hükmünde olduğunu ifade etmektedir. Fakat meĢhûr dil bilgini Zeccâc, dilsel açıdan Arapça‘da ism-i fâ‗il formunda bir zarf türünün olmadığını iddia etmektedir. Hasan Hân ise buna itiraz etmiĢ ve “ _{اىىرىاظك ا ىنطابك ا ىلخادك رادلا ىجراخ (evin içi, dıĢı, bâtını ve zâhiri)”}606

örneğini vererek bazı ism-i fâ‗illerin zarf olabileceğini ileri sürmüĢtür.

c) “ _{ٍمً ٍيلىع”; bu kırâata göre kelime, “يلىع” harf-i cerri ve ― ٍمًى‖ zamirinden} müteĢekkil olan birleĢik bir lafızdır. Bu da ―üst‖ anlamını ifade etmektedir.

2. “ _{وسيدٍنيس يباىيًث”}

a) ― وسيدٍنيس يباىيًث‖; cumhûr bu Ģekilde yani izafetli okumuĢtur. ―YeĢil ipekten

elbiseler‖ anlamına gelmektedir.

b) ― هسيدٍنيس هباىيًث‖; Ebû Hayyât ve Ġbn Ebî Able bu Ģekilde yani izafet olmadan

ikisini de tenvîn ve zammeyle okumuĢlardır. Bu takdirde ― هسيدٍنيس‖, ― هباىيًث‖nun sıfatıdır.

Bu kırâata göre de âyetin anlamı ―yeĢil ipekten elbiseler‖ Ģeklindedir.

128 3) ― هؽىرٍػبىتٍسًإىك هرٍ يخ‖

a) ― هؽىرٍػبىتٍسًإىك ورٍ يخ‖; bu kırâata göre ― ورٍ يخ‖ esre, “ هؽىرٍػبىتٍسًإ” ise zammeyle okunmaktadır. Bu takdirde ― ورٍ يخ‖, ― وسيدٍنيس‖un sıfatıdır, ― هؽىرٍػبىتٍسًإ‖ ise “ يباىيًث”ya ma‗tûftur.

b) ― وؽىرٍػبىتٍسًإىك هرٍ يخ”: Bu kırâata göre ― هرٍ يخ‖ zamme ile ― يباىيًث‖nun sıfatı, ― وؽىرٍػبىتٍسًإ‖ ise

kesreyle ― _{وسيدٍنيس‖nün sıfatıdır. Ebû Amr, Ġbn Âmir, Ebû Hâtim ve Ebû Ubeyde böyle}

okumuĢlardır.

c) “ هؽىرٍػبىتٍسًإىك هرٍ يخ”; bu kırâata göre her iki kelime zammeyle okunmaktadır. Bu takdirde ― _{هرٍ يخ‖, ― يباىيًث‖nun sıfatı; ― هؽىرٍػبىتٍسًإ‖ ise ―ma‗tûf‖udur. Bu kırâat, Nâfi‗ ve Hafs‘ın} kırâatıdır.

d) “ وؽىرٍػبىتٍسًإىك ورٍ يخ”: A‗meĢ, Hamza ve Kisâî her iki kelimeyi de kesreli

okumuĢlardır. Bu durumuda ― _{هرٍ يخ‖, ― وسيدٍنيس‖nin sıfatı, ― هؽىرٍػبىتٍسًإ‖ ise onun}

―ma‗tûf‖udur.607

Örnek 2: “ _{َّلاًإ هدىحىأ ٍميكٍنًم ٍتًفىتٍلىػي ىلاىك ًلٍيَّللا ىنًم وعٍطًقًب ىكًلٍىىأًب ًرٍسىأىف ىكٍيىلًإ اويلًصىي ٍنىل ىكصِّبىر يليسير اَّنًإ يطويل اىي اويلاىق} ٍمي ىػباىصىأ اىم اى يػبيًصيم يوَّنًإ ىكىتىأىرٍما [(Melekler) dediler ki: Ey Lût! Biz Rabbinin elçileriyiz. Onlar

sana asla dokunamazlar. Sen gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü. Karından baĢka sizden hiçbiri geride kalmasın. Çünkü onlara gelecek olan (azap) Ģüphesiz ona da isabet edecektir.]”608

Hasan Hân, ― _{ىكىتىأىرٍما َّلاًإ‖ ifadesindeki kırâatları Ģu Ģekilde izah etmektedir:}

1) “ ىكىتىأىرٍما َّلاًإ”; bu kırâata göre kelimenin son harfi olan ―ت‖, fethayla okunur.

Bu Ģekilde okunmasının sebebi ise “ _{ىكىتىأىرٍما”nin ―müstesnâ‖ olmasıdır. Zira bazı özel}

durumlar hariç müstesnâlar fethayla okunmaktadır. ―Müstesnâ minh‖, yolculuk

607 _{Hasan Hân, Fethu‟l-Beyân, c. 14, s. 474-475.} 608 _{Hûd 11/81.}

129

etmesi emredilen “ ىكًلٍىىأًب” yani Hz. Lût (a.s.)‘un ailesi, istisna edatı ise “ َّلاًإ”dır. Burada Hz. Lût (a.s)‘ın eĢi yolculuktan istisnâ edilmektedir, aksi takdirde onun da buna dâhil olması gerekir, çünkü o da ―müstesnâ minh‖ olan Hz. Lût‘un (a.s) ehlinden sayılmaktadır.

2) “ _{ىكيتىأىرٍما َّلاًإ”; bu kırâata göre ―ت‖ harfi zammeyle okunmaktadır. Bu Ģekilde} okunduğunda “ ىكيتىأىرٍما” kelimesi “ هدىحىأ” kelimesine ―bedel‖609

olmaktadır. Arapça dil kurallarına göre ―bedel‖in harekesi ―mübdel minh‖in harekesi gibidir. ―Mübdel

minh‖ olan “ _{هدىحىأ”nun harekesi zamme olduğu için ―bedel‖ olan ― ىكيتىأىرٍما‖nin harekesi de}

zammedir. Bu kırâattan çıkan anlama göre Hz. Lût (a.s.)‘un ailesinden herkesin

yolculuk etmesi istenmektedir. Fakat onun eĢi bu kimselerden ( هدىحىأ) istisnâ

edilmektedir.610

Örnek 3: “ _{ٍميىيؤاىكىريش ٍمًىًد ىلاٍكىأ ىلٍتىػق ىنيًكًرٍشيمٍلا ىنًم وريًثىكًل ىنَّيىز ىكًلىذىكىك (Bunun gibi ortakları,}

müĢriklerden çoğuna çocuklarını (kızlarını) öldürmeyi hoĢ gösterdi.)”611

Hasan Hân‘a göre bu âyette yer alan ― _{ىنَّيىز‖, ― ىلٍتىػق‖, ― ٍمًىًد ىلاٍكىأ‖ ve ― ٍميىيؤاىكىريش‖} kelimelerinde farklı kırâatlar bulunmaktadır. Bunların çoğu biribirine bağlı olarak

değiĢmektedir. Özellikle de ― _{ىنَّيىز‖nin ―ma‗lûm‖ ve ―mechûl‖ Ģeklinde okunabilmesi}

diğer kelimelerin kırâatını etkilemektedir. Ona göre bu kırâatlar Ģu Ģekildedir:

1) ―Ma‗lûm‖ olduğu için ― ىنَّيىز‖ deki ― ىز‖ ve onun mef‗ûlu olan ― ىلٍتىػق‖nin son harfi fethalıdır, ― ٍميىيؤاىكىريش‖ ise ― ىنَّيىز‖nin fâili olduğu için son harfi olan ―hemze‖ zammelidir. Buna göre anlam, meâlde verildiği gibidir.

609 _{Bedel, cümlede geçen iki kelimenin aynı konumda olması hasebiyle i‗râb ve anlam açısından}

birbirinin yerine geçmesidir. Bedel olana ―mübdel‖, bedel olunana ―mübdel-ü minh‖ denilmektedir. (Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Hâcib, Emâlî Ġbn Hâcib, thk. Fahr Sâlih, Dâru‘l- Cîl, Beyrut 1989. c. 2, s. 787 vd.)

610 _{Hasan Hân, Fethu‟l-Beyân, c. 6, s. 223-224.} 611 _{En‗âm 6/137.}

130

2) ―Mechûl‖ olduğu için ― ىنصِّييز‖ deki ― يز‖, ve nâib-i fâ‗ili olan ― يلٍتىػق‖nun son harfi zammeyle okunmaktadır. Buna göre Ģöyle bir anlam ortaya çıkmaktadır: ―çocukları

öldürme, onlar için süslenmiĢtir.‖ Fakat bu süslemeyi kimin yaptığı belli değildir.

Bunun için bu kırâatı savunanlar ― _{ٍميىيؤاىكىريش‖un son harfini zammeli okuyup bunun}

baĢına bir fiil takdîr etmektedirler. Buna göre Ģöyle bir soru sorulmaktadır: ―ونيز نم (Bu

süslemeyi kim yapmıĢtır?).‖ Bunun cevabı ise ― _{مىؤاكرش ونيز (Bunu, Allah‟a ortak} koĢtukları varlıklar süslemiĢtir.)‖ cümlesidir. Böylece bu süslemeyi yapanın,

müĢriklerin Allah‘a ortak koĢtukları varlıklar olduğu anlaĢılmaktadır.

3) ― ىنصِّييز‖ deki ― يز‖ ve ― يلٍتىػق‖nun son harfi zammeyle okunmaktadır. Fakat bunun devamında gelen kelimeler ikinci kırâattan farklı olarak ― ٍمً ًئاىكىريش ٍميىىد ىلاٍكىأ‖ Ģeklinde

okunmaktadır. Bu durumda ―muzâf‖ olan ― _{يلٍتىػق‖ ―muzâf ileyhi‖ olan ― ٍمً ًئاىكىريش‖e izafe}

edilmiĢtir. ―Muzâf‖ ve ―muzâf ileyh‖ arasına ― يلٍتىػق‖nun ―mef‗ûl‖u olan ― ٍميىىد ىلاٍكىأ‖

girmiĢtir. ― _{ٍميىىد ىلاٍكىأ‖ kelimesinin fethayla okunmasının sebebi ― يلٍتىػق‖nun ―mef‗ûl‖u}

olması hasebiyledir. Bu kırâata göre âyetin anlamı Ģöyledir: ―Allah‟a ortak koĢtukları

varlıkların onların evlatlarını öldürmesi onlara süslenmiĢtir.‖

4) Bir baĢka kırâata göre hem “ ٍمًىًد ىلاٍكىأ” hem de “ ٍمً ًئاىكىريش”in son harfleri

kesrelidir. Bu durumda “ ٍمً ًئاىكىريش”, “ ٍمًىًد ىلاٍكىأ”e ―bedel‖dir. Yani hem gramer hem de

anlam açısından onunla aynı özelliklere sahiptir. Böylece “ _{ٍمً ًئاىكىريش”den maksat Allah‘a}

Ģirk koĢulan varlıkar değil, evlâtlardır. Çünkü müĢrikler tarafından öldürülen evlatlar hem nesep hem de miras açısından onları öldürenlerin Ģerîki yani ortağı

sayılmaktadır.612