Gemiadamı, mevzuat uyarınca iĢçi anlamında kullanılmaktadır. Bununla birlikte gemide staj yapan öğrenciler gemiadamı sayılmayacaktır402. Öğrenciler gibi stajyerler de bu kapsamda değildir403. Bir hizmet akdi ile çalıĢmakta olan gemiadamlarının çalıĢmasını düzenleyen 854 sayılı Deniz ĠĢ Kanunu ve Gemiadamları Yönetmeliği küçüklerin çalıĢmasına iliĢkin özel düzenleme içermemektedir. Asgari çalıĢma yaĢı veya çalıĢtırılma yasakları açıkça belirtilmemekle beraber 854 sayılı Kanun‟un 6. maddesinin 12. fıkrası „ Tirimciler ve ateĢçiler ile yapılacak hizmet akitlerinde 25/05/1959 gün ve 7292 sayılı Kanunla onanan sözleĢmenin özetinin iĢ sözleĢmesinde yer alması gerektiğini düzenlemiĢtir. Ġlgili sözleĢme 15 sayılı ILO SözleĢmesi olup SözleĢmenin 2. madde hükmüne göre, trimci ve ateĢçiler için asgari çalıĢma yaĢının 18 olması öngörülmektedir404.
401 Uşan, Son DeğiĢiklikler, s. 27 vd.; bak. Birinci Bölüm, s. 74 vd.
402 Özbek, Oğuz, Yorumları ve Yargı Kararları ile Deniz ĠĢ Kanunu, Ġstanbul 2003, s. 20. 403 Özbek, s. 33.
404
Diğer taraftan bu sözleĢmenin 138 sayılı SözleĢme ile çakıĢan hükümleri yürürlükte değildir. Bununlar birlikte söz konusu düzenlemenin 138 sayılı SözleĢmenin md. 3 hükmü ile paralel olduğu belirtilmektedir. Bak. Bakırcı, s. 230. ÇakıĢan hükme örnek olarak ise 58 sayılı SözleĢmenin madde 1 hükmü gösterilebilir: „Münhasıran aynı aile efradının çalıĢtığı gemiler hariç, diğer gemilerdeki iĢlerde onbeĢ yaĢından aĢağı çocuklar çalıĢtırılamaz.‟ 138 sayılı SözleĢme 58 sayılı SözleĢmeyi de revize etmiĢ, çakıĢan hükümlerini yürürlükten kaldırmıĢtır. Dolayısıyla aile efradının çalıĢtığı gemi ile bunun dıĢındaki gemi ayırımı ortadan kalkmıĢ, 138 sayılı SözleĢmenin öngördüğü genel asgari çalıĢma yaĢı kabul edilmiĢtir.
Bunun yanında Gemiadamları Yönetmeliği405
gemiadamlarının, gemiadamı cüzdanı ve/veya yeterlik belgesi alabilmeleri için gerekli yaĢ, eğitim-öğretim ve deniz hizmet süresine dair Ģartları düzenlemiĢtir. Söz konusu Gemiadamları Yönetmeliği, 30 Aralık 2008‟de 27096 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan yönetmelik ile değiĢtirilmiĢtir. Gemiadamları Yönetmeliğini değiĢtiren Yönetmeliğin 2. maddesine göre miçoluk ve silicilik kademeleri yürürlükten kaldırılmıĢtır. Buna paralel olarak Yönetmeliğin miçoluk Ģartlarını düzenleyen 8. madde/1 hükmü ile silicilik Ģartlarını düzenleyen 9. madde/1 hükmü de değiĢtirilmiĢ, miçoluk için öngörülen 16 yaĢ Ģartı da kaldırılmıĢtır.
Buna göre gemici olabilmek için, "gemici eğitimini" görmüĢ olmak ve en az ilköğretim okulu mezunu olup "Gemici Sınavı”nı baĢarmak Ģartını sağlayanlar "Gemici" yeterliğini almaya hak kazanırlar.‟ Usta gemici olmak için ise 18 yaĢını tamamlamak gerekir.
Buna paralel olarak makine sınıfı tayfalar için aranan Ģartlarda da değiĢikliğe gidilmiĢ ve silicilik kademesi aĢağıdaki Ģekilde düzenlenmiĢtir. Buna göre yağcı olmak için müracaat edenlerden; "yağcı eğitimini" görmek, en az ilköğretim okulu mezunu olup, idarenin öngördüğü "yağcı sınavı"nda baĢarılı olanlar "Yağcı" yeterliğini almaya hak kazanırlar (Gemiadamları Yönetmeliği md. 9).
Dolayısıyla yardımcı hizmetli sınıfındaki kamarot ve aĢçılık için sadece ilköğretimi bitirme Ģartı arandığını, bunun dıĢında gemici ve yağcı olabilmek için diğer Ģartları da sağlamanın gerekli olacağını söylemek mümkündür. Usta gemici olmak için ise 18 yaĢ Ģartı aranmaktadır.
2. Basın ĠĢ Kanunu Kapsamında
5953 sayılı Basın ĠĢ Kanunu‟nda konuya iliĢkin bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle özel düzenleme bulunmayan konularda genel düzenleme olan Borçlar
Kanunu uygulanacaktır. Borçlar Kanunu‟ndaki düzenlemeler ve düzenleme bulunmayan hallerde uygulanacak hükümler aĢağıdaki baĢlıkta incelenecektir.
3. Borçlar Kanunu ve Umumi Hıfzıssıhha Kanunu Kapsamında
818 sayılı Borçlar Kanunu‟nda asgari çalıĢma yaĢına iliĢkin herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. 1 Temmuz 2012‟de yürürlüğe girecek olan Türk Borçlar Kanunu da asgari çalıĢma yaĢına iliĢkin bir düzenleme içermemektedir. Bu nedenle bu konulara iliĢkin konularda Umumi Hıfzıssıhha Kanunu uygulanacağı kabul edilir ki406
bu Kanun 1930‟lardan beri yürürlükte olup asgari çalıĢma yaĢını 12‟ye kadar indirmiĢtir (UHK. md. 173/1).
Uluslararası düzenlemelere bakıldığında ise 138 sayılı ILO SözleĢmesi asgari çalıĢma yaĢını düzenlerken herhangi bir sektör ayırımı yapmadığı görülmektedir407. Bu nedenle ulusal düzenlemelerin Türkiye‟nin tarafı olduğu uluslararası sözleĢmelerle açıkça çakıĢtığı ileri sürülmüĢtür408
. Kanımızca da sektörleri belirleme konusunda devletlere takdir alanı bırakılmıĢsa da, dıĢarıda bırakılan sektörlerde çalıĢan çocukların sayısı, çalıĢma koĢulları gibi etmenler göz önüne alınarak söz konusu takdir alanı makul tutulmalıdır.
Bununla beraber asgari çalıĢtırma yaĢı ile zorunlu eğitimi bitirme yaĢı arasında da bağ kurulması gerektiği hem 138 sayılı ILO SözleĢmesinde hem de BM Çocuk Hakları SözleĢmesi‟nde ifade edilmektedir. Türk Hukukunda yukarıda belirtildiği gibi 4857 sayılı Kanun kapsamında bu gereklilik sağlanmıĢsa da409
ĠĢ Kanunu kapsamı dıĢında olup özel olarak düzenlenmemiĢ iĢlerde konu tartıĢmalıdır.
406 Umumi Hıfzıssıhha Kanunu‟nun ilgili maddesi sanayi ve maden iĢlerine iliĢkin belli iĢleri
düzenlese de doktrinde bu düzenleme mutlak bir çalıĢtırma yasağı olarak kabul edilmiĢtir. Bu nedenle 4857 sayılı Kanun‟un uygulanmadığı ve özel düzenlemelere de tabi olmayan iĢlerde uygulanacağı kabul edilir: Bakırcı, s. 229; Centel, Çocuklar ile Gençlerin ĠĢ Güvenliği, s. 137.
407Bakırcı, s. 216; Centel, Asgari ÇalıĢma YaĢı, s. 294. 408Bakırcı, s. 85; Şahin, 167.
222 sayılı Ġlköğretim ve Eğitim Kanunu‟nun 59. madde düzenlemesine göre „Ġlköğrenim çağında olup da mecburi ilköğretim kurumlarına devam etmeyenler, hiçbir resmi ve özel iĢ yerinde veya her ne surette olursa olsun çalıĢmayı gerektiren baĢka yerlerde ücretli veya ücretsiz çalıĢtırılamazlar. Ġlköğretim kurumlarına devam ettiklerini belgeleyenler ise, çocukların çalıĢtırılmasını düzenleyen kanun hükümleri uygulanmak Ģartıyla ancak ders zamanları dıĢında bu gibi yerlerde çalıĢtırılabilirler‟. 1961 tarihli 222 sayılı bu Kanun uyarınca, mecburi ilköğretim çağı, 6 - 14 yaĢ grubundaki çocukları kapsar. Bu çağ çocuğun 5 yaĢını bitirdiği yılın eylül ayı sonunda baĢlar, 14 yaĢını bitirip 15 yaĢına girdiği yılın, öğretim yılı sonunda biter.
222 sayılı Kanun sonraki kanun düzenlemesi olarak değerlendirilmeli ve UHK‟nda belirtilen yaĢ sınırının ilköğretim çağında olup okula gitmeyen tüm çocuklar açısından uygulama alanı bulmaması gerektiği kabul edilmelidir. Dolayısıyla 4857 sayılı Kanun‟a tabi olmayan iĢlerde de çocuğun çalıĢabilmesi için ya 14 yaĢını bitirmesi gerektiği ya da 12 yaĢında olmakla beraber okula devam etmesi gerektiği kabul edilmiĢtir410
.
Bu nedenle ilköğretim çağında olup da okula gitmeyen çocuklar açısından çalıĢma yasağı ilköğretim çağının sona ermesine kadar devam etmektedir (222 sayılı ĠEK md. 59). Ġlköğretime devam edenlerin ise durumu belgelemeleri halinde kanun hükümlerine uygun olarak çalıĢmaları mümkündür ki UHK‟nun ancak bu halde uygulama alanı bulacağı kabul edilmiĢtir411. Elbette tüm bu değerlendirme 4857 sayılı Kanun kapsamında olmayıp özel olarak da düzenlenmemiĢ iĢler için geçerlidir.
410 Baştürk, s. 252.
411 Bakırcı‟ya göre, bu çalıĢmanın da uluslararası belgelerdeki düzenlemelere uygun olarak
Çıraklar açısından da MEK kapsamı dıĢındaki çıraklara iliĢkin olarak BK hizmet akdi hükümleri kıyasen uygulanacak olup gerek bunlar, gerekse MEK kapsamındaki çıraklara iliĢkin hükümler yukarıda incelenmiĢtir412
.