Kısım 2.3’ de bahsedildiği gibi üstbiliş kavramı farklı yazarlar tarafından farklı şekilde tanımlanmıştır. Aşağıda literatürde karşılaşılan ve üstbilişin farklı yönlerine yapılan vurguya dikkat çekilmiştir.
Bilgi: Senemoğlu (1997) üstbilişi, bireyin kendi biliş sistemi, yapısı, çalışması hakkındaki bilgisi olarak tanımlarken Davidson, Deuser ve Sternberg (1994) birinin sahip olduğu bilişsel süreçlerin bilgisi ile eş tutmuştur. Flavell (1993) ise çabanın herhangi bir öğesini düzenleyen bilişsel etkinlik ya da bilgi olarak değerlendirmektedir. Gama’ya (2000b; 2000c) göre ise, bilgiyi nasıl aldığımız, nasıl hatırladığımız, nasıl düşündüğümüz ve nasıl hareket ettiğimiz hakkındaki bilgilerimizi yani bildiğimiz şey hakkındaki bildiğimiz şeyleri tanımlamak için kullanılır. Hall, Smith ve Chia (2002) ise, öğrenme stratejilerinin bilgisi ve etkili, hızlı olarak bu bilgiyi kullanma yeteneği olarak tanımlamışlardır.
Biliş ile ilgili bilgi- bilişin düzenlenmesi: Psikolojide biliş ile ilgili bilgi veya bilişin bilgisi ve düzenlenmesi gibi iki farklı araştırma alanından bahsetmek için kullanılmıştır (Panaoura, Philippou ve Christou, 2003; Sperling, Howard ve Staley, 2004; Boekaerts, 1997; Fernandez – Duque, Baird ve Posner, 2000b; Panaoura ve Philippou, 2005; 2007; Schraw, 1998; Howard, McGee, Shia ve Hong, 2000; Schraw ve Dennison, 1994; Shia, 1998).
Bilgi ve kontrol: Üstbiliş, birisinin kendi bilişsel sistemi (Brown, 1987:66; Panaoura, Philippou ve Christou, 2003; Tanner ve Jones, 1999), bilişsel süreçleri (Yurdakul, 2004:72; Zohar, 1999) düşünme ve öğrenme aktiviteleri (Kramarski, Mevarech ve Aramı, 2002), neyi bilip, neyi bilmediği (Ülgen 2001; Yurdakul, 2004:72) ile ilgili sahip olduğu bilgi ve onların kontrolü olarak tanımlanmaktadır.
Bilgi-kontrol ve izleme yeteneği: Hollingworth ve McLoughlin’nin (2000a, 2000b, 2001) göre üstbiliş terimi, öğrenicilerin kendi bilişsel süreçleri, stratejiler ile
ilgili bilgileri, bu bilişsel süreçleri izleme ve kontrol etme yeteneklerini ifade etmektedir.
Bilgi-izleme-düzenleme: Öğrencilerin kendi düşünme süreçleri ile ilgili bildiği şeyleri ve onların matematiksel işleri yaparken düşüncelerini nasıl izlediklerini ve düzenlediklerini ifade etmektedir (Goos, Galbraith ve Renshaw, 2000).
Bilgi-biliş: Bilişsel fenomen hakkında bilgi ve biliştir (Flavell, 1979: 906; Georghiades, 2004a, 2004b; Vovides, 2003).
Bilgi-deneyim: Üstbiliş, üstbilişsel bilgi, üstbilişsel deneyimler ve ikisi arasındaki etkileşimi içermek için kullanılan ortak bir terimdir (Yeap, 1998).
Bilgi ve düşünceler: Birinin sahip olduğu kendi düşünceleri, düşünme süreçleri ile ilgili bilgi ve düşüncelerini ifade eder (Fortunato ve ark, 1991).
Bilişin bilişi: Üstbiliş, bilişin bilişi (ing.cognition of cognition) (Flavell, 1976; Kayashima, İnaba ve Mizoguchi, 2004a; Christoph, Sandberg ve Wielinga, 2005) veya biliş hakkında biliş (ing.cognition about cognition) (Papaleontiou-Louca, 2003; Scarlatos ve arkd., 2004) olarak tanımlanmaktadır.
Farkındalık: Bireyin kendi biliş yapısı ve öğrenme, kendi biliş makineleri ve bu makinenin nasıl çalıştığının (Senemoğlu, 1997:339–340), bilişsel stratejileri planlamanın, uygulamanın ve izlemenin (Panaoura ve Philippou, 2005) farkındalığıdır. Diğer bir kabul ise üstbilişin öğrenicilerin belli bir matematiksel problemin çözümünde adımlarını planlama, izleme ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerde öğrencilerin farkındalıklarını kapsamak için (Fortunato ve ark,, 1991; Pugalee, 2001:237; Panaoura ve Philippou, 2005) kullanılmasıdır. Bu kavram, kişinin bildiği şeyler (üstbilişsel bilgi), yapabileceği şeyler (üstbilişsel beceriler) ve kendi bilişsel yetenekleri hakkında bildiği şeyler (üstbilişsel deneyim) ile ilgili farkındalığı içerir (Biryukov, 2004). Daniels’e (2002) göre de düşünme süreçlerinin farkındalığıdır. D’avanzo’ya (2003) göre ise, birisinin düşünmesinin farkındalığı
veya bildiği şeyi bilmedir. Fakat Kentridge ve Heywood (2000) üstbilişin farkındalığı çağrıştırsa bile ikisinin de farklı ama ilişkili kavramlar olduğu vurgulamaktadır.
Farkındalık-bilgi: Üstbiliş; birinin sahip olduğu bilişsel süreçlerle ilgili bilgisi ve belli bir problemin çözme sürecini planlama, izleme ve değerlendirme süreçlerini içeren matematiksel bir problemin farkındalığı olarak tanımlanmaktadır (örneğin: Flavell, 1976, 1992; Kapa, 2001).
Farkındalık ve kontrol: Üstbiliş, birinin kendi bilişsel süreçlerinin, öğrenmesinin farkındalığı ve onun kontrolüdür (Demir-Gülşen, 2000; Schurter, 2001; Brown,1987; Tanner ve Jones, 2001). Diğer bir yaklaşıma göre; üstbiliş, insanların yalnızca bilişsel aktivitelerin değil aynı zamanda duygularının ve motivasyonlarının farkındalığı ve kontrolüdür. (Papaleontiou-Louca, 2003). Collins (1994) ise birisinin öğrenmesinin bilinçli farkındalığı ve bilinçli kontrolü olarak ifade etmiştir.
Farkındalık–bilgi-kontrol: Bilişsel süreçlerin farkındalığı ve bilgisi ve bu süreçleri kontrol etmek için “öz düzenleme” işleyişini kullanma yeteneğidir (Shia, Howard ve McGee, 1998). Case ve Gunstone (2002) göre aktardığına göre üstbiliş birisinin kendi öğrenmesi ile ilgili bilgisi, farkındalığı ve kontrolüdür.
Kontrol: Üstbiliş (öğrenme süreçleri bağlamında), bireyin kendi bilişsel fonksiyonlarının kontrolünü ve bilinçli kullanımını içermektedir (Lucangeli, Cornoldi, 1997). O’Neil ve Abedi (1996) ise üstbilişi birinin amacına ulaşıp ulaşmadığını bilinçli ve periyodik olarak kontrol etmesi ve gerekli olduğunda farklı stratejiler seçmesi ve uygulaması olarak tanımlamışlardır (Schurter, 2001). Fang ve Cox (1999) ise birisinin kendi bilişinin aktif kontrol süreci olarak tanımlamışlardır.
Farkındalık -öz düzenleme: Üstbiliş, öğrencilerin bilişsel süreçlerinin farkındalığını ve öz düzenlemesini içermektedir (Campione, Brown ve Connel, 1989; Pugalee, 2001:237).
Farkındalık–izleme: Birinin bilişsel sistemi ve onun fonksiyonlarının (Panaoura ve Philippou, 2005; 2007; Panaoura, Philippou ve Christou, 2003; Panaoura, 2007) öğrenme süreçlerinin (İmel, 2002) farkındalığı ve izlemesi olarak tanımlanmıştır.
Farkındalık–izleme-kontrol: Birinin bilişsel süreçlerini izlemesi, kontrol etmesi ve farkındalığıdır (King, 1995: 16; Kanaoka, 1999:2).
İzleme-kontrol: Larkin’e (2000) göre bilişsel süreçleri daha detaylı düşünmeye imkân veren, bilişin bir seviyesi ve bu süreçlerin izlenmesi ve bilinçli kontrolüdür.
Farkındalık-değerlendirme-izleme: Soydan (2001) birisinin düşünmesinin farkında olması, düşünmesini izlemesi ve değerlendirmesi olarak kabul etmiştir.
Farkındalık-değerlendirme-düzenleme: Wilson (2001), üstbilişi, birisinin düşünmesinin farkında olması ve değerlendirme ve düzenleme yeteneği olarak tanımlamıştır.
Düşünme hakkında düşünme: Birinin düşünmesi hakkında düşünmesi (ing. thinking about one’s thinking) (Wilburne, 1997; Hacker,1998) veya birinin kendi düşünceleri hakkında düşünmesi (ing.thinking about one’s own thuoughts) (Biryukov, 2004; Lomax, 2002) veya nasıl düşündüğümüz ve nasıl öğrendiğimiz hakkında düşünme (Van Drie ve Van Boxtel, 2003) veya düşünmeleri hakkında düşünme (ing.thinking about their thinking ) (Phillips, 2003) veya kısaca düşünme hakkında düşünme (ing.thinking about thinking) (Lomax, 2002; Pierce, 2003; Lucast, 2003; King, 2003; Kanaoka, 1999; Livingston, 1997; Anderson, 2002; Wolf, Brush ve Saye, 2003; Ebdon, Coakley ve Legnard, 2003) olarak ifade edilmektedir. Tersine, Kuhar’a (1998) göre de kritik düşünme, “düşünme hakkında düşünme”dir (Kanaoka, 1999). Vaidya’ya (1999) göre ise üstbiliş, birisinin iç dili veya düşünme hakkında düşünme veya birisinin kendi bilişi ile ilgili bilgisi ve bilişini etkileyebilme yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Al-Hilawani, Easterbrooks ve Marchant (2002) ise üstbilişi birisinin nasıl düşündüğü hakkında düşünme yeteneği ile eş tutmuşlardır.
Şekil 2. 1 Üstbiliş, düşünme hakkında düşünmedir (Wahl, 2004)
Düşünme hakkında düşünme- bilme: Blakey ve Spence (1990:1) üstbilişi düşünme hakkında düşünme, bildiği ve bilmediği şeyi bilme olarak tanımlamıştır. King’e (2003) göre yalnızca birinin bilişi hakkında düşünme yeteneğini içermez aynı zamanda öğrendiği şeyi pratiğe nasıl dönüştüreceğini, nasıl sonuç çıkaracağını, nasıl analiz edeceğini bilmeyi içerir.
Düşünme hakkında düşünme-biliş hakkında biliş: Üstbiliş basit olarak düşünme hakkında düşünme veya bir kişinin biliş hakkındaki bilişi (ing.person’s cognition about cognition) olarak tanımlanmaktadır (Wellman, 1985:1; Gama, 2004:9).
Strateji: Üstbiliş, birisinin düşünmesinin verimliliğini değerlendirmesine ve etkililiğini ölçüp biçmesine yardım eden sistematik bir stratejidir (Cardelle-Elewar, 1990).
Süreç: Bazı yazarlar tarafından ise üstbiliş, süreç olarak tanımlanmıştır. Bull, Harrist ve Kimball’a (2001) göre üstbiliş; etkili ve verimli olup olmadığını inceleme sürecidir.
Diğer: Kuiper (2002), bireyin bir görev öncesindeki, sırasındaki ve sonrasındaki bilişsel strateji ve görevin gerekleri ile ilgili kendisiyle iletişim kurması
olarak tanımlarken, Williamson (1996), bireyin bilişsel süreçlerini anlaması ve kontrol etmesi yeteneği olarak görmektedir. Lin (2001), üstbilişin bireyin kendi düşünce ve varsayımlarının, kendi etkinliklerinin sonuçlarını anlaması ve izlemesi yeteneğine karşılık gelen bir kavram olduğunu ileri sürmektedir. Halpern (1999) ise bildiğimiz şey ile ilgili bildiğimiz şeyler olarak tanımlamıştır. Wilson ve Cole (1991) göre; öğrencilerin problem çözme aktivitelerini izlemek ve düzenlemek gereklidir. Üstbiliş, birisinin öğrenmesini hakkında düşünme yeteneği, öğrenmesini anlaması ve yönetme yeteneğidir (O’Reilly ve McNamara, 2002). Üstbiliş, tahmin, planlama, düzeltme, seçme, kontrol etme, tahmin etme, sınıflama gibi tanımlanabilen davranışlar içeren çeşitli karar ve stratejileri kapsar (Allen, 1991; Pugalee, 2001:237). Miller ve Mercer (1997) ise üstbilişi öAğrenmenin temel psikolojik yönü olarak ifade etmiştir. Üstbiliş, birisinin bilişsel gelişimini değerlendirmesini gerektirir (Mayo ve Mason, 1998).
Bu tanımlara bakıldığında üstbiliş; bir bireyin kendi biliş sistemi, yapısı, işleyişi ile ilgili bilgisi, bu süreçleri izlemesi, kontrol etmesi, düzenlemesi, değerlendirmesi, planlaması, planını uygulaması yani genel olarak nasıl düşündüğü hakkında düşünmesi ve farkındalık kazanmasıdır. Diğer bir ifade ile bireyin kendi bilişsel süreçlerinin özelliklerini, yapısını ve işleyişini içsel olarak gözlemlemesi, kontrol etmesi ve bu süreçlerin farkında olmasıdır. Flavell (1976: 232) tarafından verilen formal tanımı ise;
“ birinin kendi bilişsel süreçleri ve onlarla ilgili her şey (örneğin: Bilgi veya verinin ilgili özelliklerini öğrenme) hakkındaki bilgisi. Üstbiliş, diğer şeyler arasında, genellikle bazı somut amaç ve hedefe yardım eden bilişsel süreçlerin dayandığı bilişsel veriler ve hedefler hakkında bu süreçlerin aktif izlemesi ve sonucun düzenlemesi ve planlanması“
dır. Gama’ya (2004) göre bu tanım bilişsel süreçlerin yönetilmesi ve düzenlenmesinde üstbilişin yönetici rolünü vurgular.
Bu çalışmada ise üstbiliş bir bireyin kendisi ve çevresindekilerle ilgili (kendi biliş yapısı, sistemi, işleyişi, kendi bilişsel sistemi, bilişsel süreçleri, neyi bilip, neyi bilmediği) ve stratejilerle ilgili (ne olduğu, ne zaman, niçin ve nasıl kullandığı) bilgisi ve davranışlarını düzenlemesi (yani davranışlarını planlaması, izlemesi ve değerlendirmesi) olarak kabul edilmiştir.