Üst Düzey Düşünme Becerisi

Üst düzey düşünme, düşünme biçimleri içinde önemli bir yer tutmaktadır. Son dönemlere akademik alanda gerçekleştirilen çalışmalarda üst düzey düşünme konusuna yoğunlukla yer verilmektedir (Güneş, 2012: 132-135).

Geleneksel öğretim yöntemleriyle düşünme becerileri geliştirilmeye çalışıldığında; öğrenciler bilgi düzeyinde istendik davranışa sahip olurlar. Üst düzey düşünme becerisini de kapsayacak şekilde aktif öğrenme yöntemleri kullanıldığında; bilgi ve iletişim çağının sorunlarını çözen, yeni düşünceler üreten yaratıcı öğrenci modeli ortaya çıkar (Çınar, 2007: 18)

Üst düzey düşünme; araştırma gerçekleştirmeyi, sorgulamayı ve akıl yürütmeyi öncelemektedir. Elde edilen bilgiler arasında var olan tutarlılık ve ilişkinin sağlanması beklenmektedir. Bunun yanında, geniş bir alanda zihinsel etkinlikler gerektiren, sonuçların bulgulara dayandırılarak sunulduğu karmaşık bir düşünme biçimidir (Aslan, 2011: 238).

Bireyin kendi düşünme süreçlerinin farkında olması, bunları izlemesi, düşünme süreçlerini kontrol etmesi ve iyileştirmesine yönelik vurguda bulunan üst düzey düşünme, düşünme üzerine düşünme şeklinde de ifade edilmektedir. Bunun yanında bireylerin kendi zihinsel süreçlerinin ne şekilde işlediğini anlamlandırarak düşünme süreçleri kontrol edilmesi ve kaliteli bir öğrenme için bu süreçlerin yeniden dizayn edilmesi ve etkin şekilde kullanabilmesini hedeflemektedir (Güneş, 2012: 134). Olguların veya bilginin körü körüne ezberlenmesinin ötesinde düşünme yeteneği olarak ifade edilen "üst düzey düşünme becerileri bir durum karşısında öğrenilen bilgiyi kullanmayı gerektirir. Üst düzey düşünme becerisi aracılığıyla öğrenci mevcut bilgileriyle öğrendiği yeni bilgileri bir araya getirebilir, bir konu hakkında farklı çözüm yolları kullanabilir" (Kenanlar, 2014: 34).

"Üst düzey düşünme her zaman sayısal ifadeler taşıyan bir muhakeme değil, öğrenmeyi içeren ve sürecin bir parçası olmayı gerektiren durum" olarak ifade edilmektedir. Üst ve alt düzey bilişsel becerilerin tanımlanmasına ilişkin çalışmalarda Bloom Taksonomisi esas alınmıştır. Üst düzey bilişsel beceriler “soru sorma, eleştirel ve sistemli düşünme, problem (alıştırma değil) çözme, analiz etme, değerlendirme,

25

yeni bilgiler sentezleme ve karar verme yeteneklerini” kapsamına almaktadır (Aydın ve Yılmaz, 2010: 58-59).

Üst düzey düşünme, bireylerin belleklerinde tuttuğu ve daha sonradan elde ettikleri bilgileri, karmaşık bir duruma olası çözüm yolları bulmak veya bir amacı gerçekleştirmek için bir araya getirdiğinde veya tekrar düzenlendiğinde oluşur. Üst düzey düşünme, "neye inanılacağına karar verme, ne yapılacağına karar verme, yeni bir düşünme oluşturma, yordamada bulunma ve rutin olmayan bir problemi çözme" gibi birçok farklı amacın gerçekleştirilmesinde kullanılabilir. Üst düzey düşünmeyi niteleyen temel özellikler ise şu şekilde sıralanabilir (Doğanay, 2014: 305-306):

• Üst düzey düşünme kurallı değildir • Üst düzey düşünme karmaşıktır.

• Üst düzey düşünme genellikle çoklu çözümlere götürür. • Üst düzey düşünme çoklu ölçütlerin uygulanmasını gerektirir. • Üst düzey düşünme, düşünme sürecinin öz denetimine odaklanır

• Üst düzey düşünme düzensizliklerin örüntü bulma ve anlam oluşturma ile ilgilidir. Üst düzey düşünme üst düzeyde çaba gerektirir

Diğer taraftan incelendiğinde, üst düzey düşünme kavramının Bloom Taksnomisi ile ilişkilisi üzerinde durulabilir. Bloom Taksonomisini 1948 yıllarından sonra S. B. Bloom eğitim sürecinin hedeflerinin” bir tasnifini formül hâlinde ele almıştır. Bloom’un (Bilişsel) Taksonomisinde, eğitim ve aktiviteleri bilişsel, duyuşsal ve psikomotor olmak üzere üç alan şeklinde tanımlanmıştır (Aydemir ve Çiftçi, 2008: 105-106).

Bloom taksonomisinde ortaya konulan aşamalı sınıflandırmaya göre, "bilgi düzeyinin üzerinde yer alan kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme düzeylerindeki davranışlar üst düzey düşünme becerileri" olarak açıklanmaktadır (Çınar ve İlik, 2013: 24). Bloom Taksonomisi basamakları şu şekilde sıralanabilir (Aydemir ve Çiftçi, 2008: 106-108):

• Bilgi Basamağı; daha önce öğrenilen bilgilerin hatırlanmasını oluşturmaktadır. Bilgi basamağındaki öğrenme bilişsel alandaki öğrenmelerin en alt düzeyi olarak değerlendirilmektedir. Bu basamakta,

26

öğrencilerden sadece öğretilen bilgilerin hatırlaması beklenir. Diğer bir ifadeyle, bilimsel bilgilerin yoruma ihtiyaç duyulmadan anlatıldıkları şekilde anımsanması yeterlidir.

• Kavrama Basamağı; bilgi basamağında kazanılan bilgilerin özümsenmesi ve bilginin transfer edilmesi beklenmektedir. Bu aşamada, öğrenciden sadece bilgiyi ezberlemesi ve tanıması değil, açıklama yapması, örnekler vermesi ve gerekçe göstermesi istenmektedir.

• Uygulama Basamağı; bilgi ve kavrama basamaklarını başarılı bir şekilde tamamlayan öğrencinin elde ettiği bilgiyi yeni durumlara transfer edebilmesi beklenmektedir.

• Analiz Basamağı; bu aşamada öğrenciden daha derin ve üst düzey düşünme beklenmektedir. Önceki aşamaları başarı ile tamamlayan öğrenci için analiz soruları ile öğrencilerin kritik düşünmeleri gerektiği için önemsenmektedir. • Sentez Basamağı; bu süreçte öğrenciden orijinal bir meydan getirmesi,

tahmin yürütmesi ve problem çözmesi beklenmektedir. Bu aşamada, sorulara verilecek cevaplarda yenilik, özgünlük, buluş, icat ve yaratıcılık gibi unsurlar aranmaktadır.

• Değerlendirme Basamağı; bu süreçte, bilişsel süreçler insansın düşünme, herhangi bir konuyu savunma veya reddetme becerilerini geliştirmektedir. Bu basamakta, öğrenciden bilgileri bir araya getirmesinden ziyade karşılaştırma yapması beklenmektedir.

Düşünme türleri içerisinde önemli bir yer tutan üst düzey düşünme becerisinden eğitim ve öğretim sürecinde yararlanılması önemli bir gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Okumada olduğu kadar, okullarda da üst düzey düşünme becerilerinin geliştirilmesi yalnızca eğitsel gerekçelerle değil, ekonomik, siyasal gerekçelerle de bir zorunluluk haline gelmiştir. Diğer bir ifadeyle üst düzey düşünme becerileriyle donatılmış bir kişi, karşılaştığı bilgileri kolayca anlamlandırarak onu olası amaçlar doğrultusunda işleyerek yaşamda pratik sorunların çözümünde etkili olabilecektir. Üst düzey düşünme becerilerinin öğretiminde sınıf ortamı önemli bir yer tutmaktadır. Üst düzey düşünmeyi destekleyen ve geliştiren bir sınıf ortamı iki özelliği mutlaka bünyesinde barındırmalıdır. Bunlardan ilki, sınıfta hatırlamanın ötesinde, anlamlı

27

düşünmeyi sağlayıcı etkinlikleri sürekli sağlama; ikincisi ise bu etkinliklere etkin katılım için öğrencileri sürekli teşvik etmektir. Sonuç olarak, üst düzey düşünmenin niteliğinin geliştirilebilmesi için gerekli olan beş temel unsur şu şekilde sıralanabilir (Doğanay, 2014: 306-310):

• Düşünmeyi geliştirici ve besleyici bir sınıf ortamı oluşturma • Düşünmenin görünmez yapısını görülebilir ve açık hale getirme

• Düşünme becerilerini geliştirme sürecinde öğrencilere klavuzluk etme ve onları destekleme

• Zor ve karmaşık düşünme becerilerinin öğrenilmesi için doğrudan öğretim yapma

• Düşünme becerilerinin öğretimini onu alanı bilgisinin öğretimiyle birleştirme