Üreticiler üretimlerini gerçekleştirmek için üretim faktörlerine belli bir be
del ödemek durumundadır. Bu bedel bir yandan firmanın maliyetlerini, diğer yandan faktör sahiplerinin gelirlerini oluşturur. Üretici olarak firmaların piyasaya ne kadar mal arz edeceklerini, mal ve hizmetlerin fiyatlarıyla maliyetlerinin ara
sındaki ilişki belirler. Kârını maksimize etmek isteyen bir firma maliyetini müm
kün olduğu kadar düşük düzeyde tutmaya çalışır.
m
ÇEŞİTLİ MALİYET KA VRAMLARI Fırsat Maliyeti ve Ekonomik Kâr
Konuyu bir örnekle açıklayalım: Üniversite kampüsünde bir girişimcinin bir büfe açtığını ve bunun için 1 milyon lira yatırımda bulunduğunu farzedelim.
Birinci yıl sonunda gelirleri 20 milyon lira, masrafları 11 milyon lira olsun. Mu
hasebecisi büfeciye bir yıllık kârının 9 milyon lira olduğunu söyleyecektir. Mu
hasebecilerin yaptıkları bu tür hesaplama tarzına iktisatçılar hemen itiraz ede
ceklerdir. Çünkü iktisatçılar parasal maliyetin yanısıra fırsat maliyetiyle de ilgi
lenirler.
Fırsat maliyeti bir üretim faktörünün alternatif en iyi işte kazanabileceği gelirdir. Fırsat maliyeti kavramı ekonomistin “kar” kavramıyla ilişkilidir ve top
lam maliyetin karşılanmaması halinde üretime daha ne kadar süre devam edile
ceğini belirler. Toplam gelirden örtülü ve açık fırsat maliyetlerini de içeren top
lam maliyetlerin çıkarılması sonucu kalan bakiyeye ekonomik kâr denir.
Açık ve Zımni (Örtülü) Maliyetler
Yukarıdaki örnekte büfecinin 11 milyon lira olan parasal harcamaları açık maliyetini oluşturur. Açık maliyetler üreticiler tarafından üretim faktörlerine üc
ret, faiz, rant ya da ara mallarına fiyat şeklinde yapılan ödemeleri içerir. O halde ücret ödemeleri, elektrik, su, ulaşım giderleri, reklam ve promosyon harcamaları vb. açık maliyetlere birer örnek oluşturur.
Zımni (örtülü) maliyetler, üretimde kullanılan, ancak bu sırada herhangi bir ödeme yapılmayan girdilerin değeridir. Örneğin büfecinin koyduğu 1 milyar lira sermayeyle % 12 getirdi devlet tahvili satın alsaydı yıl sonunda 120 milyon lira faiz geliri elde edecekti. Benzer şekilde bir başka işte çalışsaydı büfecinin e- line yılda 5.880 milyon lira geçeceğini düşünelim. Böylece açık maliyetlere ek olarak 6 milyon liralık zımni maliyetin de büfecinin gelirlerinden düşülmesi ge
rekir. Zımni (örtülü) maliyetler için bir parasal ödeme yapılması söz konusu de
ğildir. Parasal ödemelerin yapılmaması zımni maliyetin iktisatçı açısından bir maliyet unsuru olma özelliğini ortadan kaldırmaz. Bununla birlikte zımni mali
yetler muhasebeciler tarafından göz önüne alınmaz. Bu nedenle bir malın muha
sebe maliyeti ekonomik maliyetinden daha düşüktür.
Normal ve Süper Normal Kâr
Ekonomik karın sıfıra eşit olduğu duruma normal kâr denir. Normal kâr, ekonomik maliyetin bir diğer unsurudur. Büfeci işini yürütürken belirsizliklerden kaynaklanan bazı risklerle karşı karşıya kalabilir. Büfeci böyle bir riskten ancak başka bir işte çalışarak kaçınabilir. Bu nedenle büfeci işe başlamadan önce en a- zından belli bir minimum karı, diyelim ki yılda 2 milyon lira kar elde edeceğini öngörmelidir. Eğer firma sahibi bu minimum karı elde etmezse, bir başka işe girmek ya da bir başka işin yöneticisi olmak isteyecektir. Böylece normal kâr adı
altında bir diğer maliyet olgusu ortaya çıkmaktadır. O halde normal kâr, belli bir firmada kullanılan kaynakların firmada kalmasını sağlamak için gerekli olan en
düşük kâr düzeyidir.
Eğer bu kâr olmazsa, bir kez daha vurgularsak, girişimci firmasının faali
yetine son verip bir başka iş kurabilir ya da başka bir işte çalışabilir. O halde, ik
tisatçılar acısından kaynakları işletmede tutmak için gerekli normal kâr da bir maliyet unsurudur. Normal kâr elde eden bir firma toplam fırsat maliyetine eşit gelir elde ediyor demektir.
Şimdiye kadar açık maliyet, zımni (örtülü) maliyet ve normal kar adı al
tında maliyet unsurlarını gördük. Bütün bu maliyetler karşılandıktan sonra firma
ya kalan kısma süper normal kâr denir. Konuyu şematik olarak şöyle özetleyebi
liriz:
TL TL
Toplam Gelir Toplam Maliyet
20 milyon
Açık Maliyet 11 milyon
Zımni Maliyet 6 milyon
Normal kâr 1 milvon
18 milyon
Süper Normal Kâr 2 milyon
KISA DÖNEMDE ÜRETİM MALİYETLERİ
Kısa dönem üretim maliyetinden söz edildiğinde fiziksel olarak makina ve teçhizatın arttırılmasının söz konusu olamayacağı bir dönem anlaşılmalıdır. Mev
cut makinaları daha fazla çalıştırmak mümkündür; ancak mevcuda yenilerinin i- lavesi söz konusu değildir. Bir diğer deyişle, kısa dönemde firmanın üretim mik
tarı. işgücü, enerji, hammadde vb. gibi üretimde kullanılan girdilerin miktarında
ki değişmeye bağlı olarak değişir. O halde üretim miktarına bağlı olarak değişen maliyetlere değişen maliyetler, «retim miktarına bağlı olmayan maliyetlere de sabit maliyetler denir.
Sabit Maliyet
Sabit maliyet firmanın hiç üretimde bulunmasa bile üstlenmek zorunda ol
duğu maliyettir. Ayrıca sabit maliyetler üretim miktarı değiştikçe değişmeyen maliyetlerdir. Bu tür maliyetlere örnek olarak fabrika ve teçhizat için ödenen ki
ralar, ödenecek borç faizleri, yöneticilere ödenen maaşlar, makina ve binaların rakım giderleri vb. masraf kalemleri verilebilir.
Bir kez daha vurgularsak sabit ma
liyetler üretim miktarına bağlı olmadığı için üretimdeki değişmeden etkilenmez.
Bu nedenle toplam sabit maliyetleri Şekil 8.2’de görüldüğü üzere yatay eksene (miktar ekseni) paralel düz bir çizgiyle gösterebiliriz.
Değişen Maliyet
Üretim miktarına bağlı olan mali
yetlere değişen maliyet denir. Üretim miktarı değiştikçe, değişen maliyetler de değişir. Belli başlı kısa dönem değişen maliyetleri arasında yakıt, elektrik, su, ulaşım giderleri, hammadde, yarı mamul madde, çalışanlara ödenen ücret, üretime bağlı olarak verilen vergiler sayılabilir.
TL
Toplam Sabit Maliyet
(TFC)
0 M Miktar
Şekil 8.2. Toplam Sabit Maliyet Eğrisi
Şekil 8.3’de toplam değişken maliyet eğrisi (TVC) daha önce gördü
ğümüz toplam ürün eğrisindeki geliş
melere göre zıt yönde orijinden itiba
ren önce azalan oranda artan ve bir K noktasından itibaren artan oranda yük
selen bir eğridir.
Toplam Maliyet
Belli bir miktarda mal ya da hizmet üretmek için kullanılan bütün faktörlerin parasal değeri toplam mali
yetleri verir. Toplam maliyet Tablo 8.2 ve Şekil 8.4’de görüldüğü üzere sabit ve değişen maliyetlerin toplamından oluşur. Üretim miktarı arttıkça toplam değişen maliyetteki artışa bağlı olarak toplam maliyetler de artmaktadır.
Tablo 8.2. Kısa Dönemde Toplam Maliyetler Miktar Topl. Sab. Mal.
TFC
Şekil 8.4. Toplam, Ortalama ve Marjinal Ürün Eğrileri
DİĞER KISA DÖNEM MALİYETLERİ Ortalama Maliyetler
Yukarıdaki üretim işleminin ortalama maliyeti (AC), Tablo 8.3’de göste
rilmiştir. Ortalama maliyet (AC) belli bir üretim düzeyi için toplam maliyetin ü- retim miktarına bölünmesiyle elde edilir.
^ ., .. Toplam Maliyet Ortalama Malıyet=-rr-E--- -—
Üretim Miktarı dır.
Üretim miktarını Q ile gösterdiğimizde AC=— olacaktır.
Tablo 8.3. Kısa Dönemde Ortalama Maliyet Miktar Topl. Sab.
Mal. TFC
Topl Değiş.
Mal. TVC
Toplam Maliyet TC
0 - -
-1 100 50 150
2 50 38 88
3 33 42 75
4 25 50 75
5 20 70 90
6 17 100 117
Ortalama maliyet, toplam maliyet gibi ortalama sabit ve ortalama değişen maliyetlerin toplamından ibarettir. Ortalama toplam maliyet (ATC) ortalama sa
bit maliyet (AFC) ile ortalama değişen maliyetin (AVC) toplamıdır. Bir diğer de
yişle,
ATC = AFC + AVC dır.
Eğer analizlerde ortalama sabit ve ortalama değişen maliyet ayrımı ya- pılmıyorsa ortalama toplam maliyet (ATC) yerine kısaca ortalama maliyet (AC) kullanılır. Ortalama maliyet eğrisi U biçimlidir. Yani üretim arttıkça bir süre or
talama maliyet düşer, daha sonra yükselmeye başlar. Bunun nedeni azalan verim
ler yasasıdır.
Ortalama sabit maliyet (AFC), toplam sabit maliyetin (TFC) üretim mikta-rma Q bölünmesiyle bulunur. O halde AFC=~—- dır. Üretim miktarı arttıkça orTFC talama sabit maliyet sürekli olarak azalır. Çünkü toplam sabit maliyet giderek daha fazla üretim miktarına paylaştırılmış olur.
Ortalama değişen maliyet (AVC), toplam değişken maliyet (TVC) üretim miktarına (Q) bölünerek bulunur. O halde AVC=---dır.TVC
Q
Ortalama değişen maliyet önceleri üretim düzeyi arttıkça düşer, nihayet bir minimum düzeye ulaştıktan sonra artmaya başlar. Tekıar söylemek gerekirse bu
nun nedeni azalan verimler yasasıdır.
Şekil 8.5’de görüldüğü üzere ortalama değişen maliyet (AVC) eğ
risi ortalama toplam maliyet eğrisi
nin altında yer alır. Ortalama değişen maliyet eğrisi yukardan aşağıya iniş
ten yükseliş (minimum) noktasına ortalama toplam maliyet eğrisinden önce ulaşır. Üretim miktarı arttıkça bu iki eğri birbirine giderek yaklaşır.
Bunun nedeni ortalama toplam mali
yetin ortalama değişen maliyetle or
talama sabit maliyetin toplamına eşit olması ve üretim miktarı arttıkça or
talama sabit maliyetin sürekli olarak
azalmasıdır. Şekil 8.5. Çeşitli Ortalama Maliyet Eğrileri TL
Marjinal maliyet (MC) üretim miktarı bir birim arttırıldığında toplam ma
liyette hasıl olan değişmedir. O halde marjinal maliyet bir birim daha fazla üret
menin maliyetidir. Bir diğer şekilde ifade edersek, marjinal maliyet üretimdeki değişme nedeniyle toplam maliyette meydana gelen değişmenin birim ürüne dü
şen payını gösterir. Marjinal maliyet, bir firmanın ne kadar üretimde bulunup pi
yasaya arz etme kararını vermesinde en önemli analiz aracıdır. Formülle gösterir
sek
Marjinal maliyet konusunu daha iyi anlamak için Tablo 8.4’den ve Şekil 8.6’den yararlanabiliriz.
Marjinal maliyetin değeri, toplam maliyete bağlı olduğundan, ortalama nunla birlikte ortalama toplam maliyetle marjinal maliyet üretim miktarındaki değişikliklere farklı tepki verir. Ortalama toplam maliyet, ortalama değişen ve ortalama sabit maliyete bağlı olarak değiştiği halde, marjinal maliyet yalnızca
Marjinal Maliyet=—Toplam Maliyetteki Değişme Üretim Miktarındaki Değişme ya da
AQ dur.
toplam maliyeti etkileyen etmenlerin bir kısmı marjinal maliyeti de etkiler.
Bu-değişen maliyetle ilişkilidir.
Ortalama değişen maliyet düş
tüğünde marjinal maliyet daha hızlı olarak düşer, daha önce minimuma ulaşır ve ortalama değişken maliyet düşmeye de
vam ederken yükselmeye baş
lar ve ortalama değişen maliye
te minimum olduğu düzeyde eşit olur. Daha sonra marjinal maliyet ortalama maliyetin ü- zerinde yükselmeye devam e- der. Aynı mantık ortalama top
lam maliyetle marjinal maliyet arasında da geçerlidir. Şekil 8.6 marjinal maliyet eğrisinin izle
diği yolu ve ortalama değişen
maliyet ve ortalama toplam maliyet eğrisine göre konumunu göstermektedir.
Şekil 8.6. Ortalama ve Marjinal Maliyet Eğrileri
Tablo 8.4. Kısa Dönemde Marjinal Maliyet Miktar Toplam Maliyet Marjinal Maliyet
0 100
1 150 50
2 175 25
3 225 50
4 300 75
5 450 150
6 750 250
UZUN DÖNEMDE MALİYETLER
Uzun dönemde bütün üretim faktörleri değişebileceği için buna bağlı ola
rak bütün maliyetlerin değişmesi söz konusudur. Uzun dönemde üreticiler bir yandan girdi miktarım arttırırken öte yandan üretim kapasitelerini de arttırabi
lirler. Kaldı ki uzun dönemde belli bir endüstrinin (tekstil, otomotiv, beyaz eşya) kapasitesi de değişebilir. O halde uzun dönemde sabit maliyetlerden söz etmek mümkün değildir.
Uzun dönemde firmalar açısından kritik soru şudur: Minimum maliyetle üretimde bulunmak amacıyla bir fabrika kuran firma için optimum fabrika bo
yutu ne olmalıdır? Bu sorunun cevabını uzun dönem maliyet eğrisini ve çeşitli
boyutlardaki fabrikaların ortalama toplam maliyet eğrilerini göz önünde tutarak verebiliriz.
Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisi
Belli bir üretim düzeyinin uzun dönem ortalama maliyeti (LAC), uzun dö
nem toplam maliyetinin üretim miktarına bölünmesiyle bulunur. Uzun dönem or
talama maliyetini belli bir miktar üretimi en uygun fabrika büyüklüğüyle (üretim kapasitesi ile) üretmenin mümkün olan minimum maliyeti olarak tanımlayabiliriz.
Uzun dönemde üreticiler istedikleri boyutta fabrika kurma olanağına sahiptir.
Dolayısıyla her fabrika ölçeğini temsil eden bir kısa dönem ortalama maliyet (SAC) eğrisi vardır. Aslında sonsuz sayıda kısa dönem maliyet eğrisi çizilebilir.
Şekil 8.7’de yalnızca beş farklı boyutta fabrika için beş tane kısa dönem ortalama maliyet eğrisi görülmektedir. Sonsuz sayıdaki kısa dönem ortalama maliyet eğri
lerinin oluşturduğu bir eğri vardır. Bu eğriye zarf eğrisi ya da firmanın gelecekle ilgili kararlarında kullanıldığı için, firmanın planlama eğrisi denilmektedir.
Bir noktaya kadar fabrikaların kapasiteleri arttıkça kısa dönem ortalama maliyet eğrileri giderek aşağıya düşmektedir. Bir diğer deyişle ölçek ekonomileri söz konusu olmaktadır. Maliyetteki azalışa fabrika boyutundaki büyüme neden olmaktadır. Şekil 8.7’de en etkin fabrika boyutu C’dir. Çünkü bu boyuttaki bir fabrika en düşük ortalama toplam maliyetle çalışmaktadır. C’den daha büyük fabrikalar ölçeğe göre azalan getiriler ya da negatif dışsallıklar nedeniyle ortala
ma maliyetlerde bir artışla karşılaşmaktadır. Bu tür maliyet artışlarına neden olan etmen daha büyük fabrikaların karmaşık yapılarıdır.
Ölçek Ekonomileri
Ölçek ekonomilerinin oluşmasının nedenleri şunlardır:
• Uzmanlaşma,
• Teçhizatın daha etkin kullanılması,
• Arz maliyetleri,
• Firelerin değerlendirilmesi,
Uzmanlaşma: Bu olguya en güzel örnek otomobil üretimidir. İlk otomobil Üretildiğinde otomobili bir iki kişi tasarlamakta, parçalar tek tek monte edilmek
teydi. Zamanla faytonlar yerini otomobillere bırakınca otomobil talebi hızla arttı ve böylece aşırı uzmanlaşmaya yol açan bant sistemleri geliştirildi. Bu durum a- rabaların çeşitli parçalarını monte etmeye yönelik uzmanlaşmayı teşvik etti.
Teçhizatın Kullanımında Etkinlik: Herhangi bir malın üretiminde kulla
nılan örneğin kaynak makinaları, freze, taşlama, torna vb. teçhizat hiç boş kal
mayacak şekilde kullanılabilir.
Arz Maliyeti: Bir malı arz edenlerin pek çoğu büyük satın alımlarda iskonto yaparlar. Bir diğer deyişle ne kadar daha fazla satın alımda bulunulursa birim başına maliyet o kadar düşük olacaktır. Böylece büyük firmaların bu bağ
lamda avantajları büyüktür.
Iskartaların Değerlendirilmesi: Birçok üretim faaliyetinde ıskarta ve fire olgusu gündeme gelir. Örneğin otomobilin kaportası üretilirken birçok saç parça
sı kırpıntısı, firesi ıskarta olarak ortaya çıkar. Küçük firmalar bu tür maddeleri değerlendiremezken büyük firmalar bunları eriterek yeniden kullanabilir.
Negatif Dışsal Ekonomiler
Endüstri daha fazla çıktı ürettiği zaman bir firmanın kontrolü dışındaki faktörlerin firmanın maliyetini yükseltmesine negatif dışsal ekonomiler denir.
Dışsal negatif ekonomilerin en önemli nedeni tıkanıklıklardır. Buna en gü
zel örnek hava yollan endüstrisidir. Uçak endüstrisinin çıktısı arttıkça hava alan
larında ve hava sahalarında daha fazla sıkışıklık olmakta ve bu durum hava ula
şımında gecikmelere neden olmaktadır.
Firmalar açısından daha büyük olmak çoğu kez daha iyidir. Ancak bunun da bir sınırı vardır. Her firma için bir optimum boyut söz konusudur. Bunu uzun dönemde ortalama toplam maliyetler belirler. Firmalar açısından her zaman bü
rokrasiye gömülme tehlikesi vardır. Bu nedenle alınacak kararlarda yetki göçü- rülmesi, astlara ve komitelere görev ve yetki verilmesi son derece önemlidir.
ÇEŞİTLİ GELİR (HASILAT) KAVRAMLARI VE EN KÂRLI ÜRETİM DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ
Daha önce toplam, ortalama ve marjinal ürün kavramlarını inceledik. Bu sırada dikkatli bir okuyucunun gözünde fiziksel ürün kavramından söz edildiği kaçmamıştır. İşte şimdiki ve daha sonraki bölümlerdeki sorunumuz belli bir ürü
nün satışından elde edilecek para toplamının, yani toplam hasılatın ya da toplam satış hasılatının ne olacağının bulunmasıdır. Toplam hasılat (TR) malın satılan miktarıyla fiyatının çarpımına eşittir. O halde
____________________________ TR = P . Q____________________________
dır.
Burada piyasa olarak tam rekabet koşullarının geçerli olduğunu düşünü
yoruz. Tam rekabet koşullarını bir sonraki bölümde açıklayacağız.
Ortalama hasılat (AR), toplam hasılatın (TR) ürünün satılan miktarına bö-lünmesi sonucu elde edilir. Bir diğer deyişle AR=-^-dür. Ortalama hasılat, ü-TR rünün bir biriminin firmaya getirdiği para miktarı olduğundan fiyata (P) eşittir.
Marjinal hasılat, bir malın satılan miktarı bir birim arttırıldığı zaman top-lam hasılatta meydana gelen değişmeye denir. Yani MR=--- dır.ATR
AQ
Bu kasaba bizim için yeteri kadar büyük değil. Gel ortak olalım.
Eğer bir firma karım maksimize etmek istiyorsa ne kadar üretimde bulu
nacağım nasıl hesaplayacaktır? Bu sorunun cevabı firmanın marjinal maliyet, marjinal gelir eşitliği kuralını (MC=MR kuralı) izlemesidir. Bir diğer deyişle firma marjinal maliyeti marjinal gelirine eşit oluncaya kadar üretimini sürdür
melidir. Bu kural, boyut ya da rekabet koşulları ne olursa olsun her firmaya uy
gulanabilir.
Bir firmanın en karlı üretim düzeyinin ne olacağı firmaların içinde çalıştığı piyasa tipine de bağlıdır. Daha sonraki bölümde piyasa türleri üzerinde geniş ola
rak durulacaktır.