Ürün Yaşam Evreleri Kuramı

Ürün yaşam evreleri kuramı Raymond Vernon tarafından 1966 yılında ortaya konulmuş bir yaklaşımdır. Burada Vernon teknolojik gelişmelerin uluslararası ticarete etkisini analiz etmiştir54_{. Vernon’un ürün yaşam evreleri teorisi, teknoloji}

açığını dikkate alan teorinin geliştirilmiş bir biçimi olarak ortaya çıkmıştır55.

Vernon’un bu yaklaşımı neo-klasik faktör donatımı kuramının56, oligopolistik piyasa koşulları altında uluslararası üretime uygulanmış biçimidir. Bu kurama göre; ülkeler sahip oldukları faktör donanımlarını teknoloji veya bazı yeni teknikler

53 _{MOOSA, Imad, a. g. e., s: 34.}

54 _{SETHI, Deepak, GUISINGER, Stephen, FORD Jr, David L. and PHELAN Steven, “Seeking}

Greener Pastures: A Theoretical and Empirical Investigation into The Changing Trend of Foreign Direct Investment Flows in Response to Institutional and Srategic Factors”, International Business Review, Volume 11, Number 6, December 2002, s: 687.

55 _{BAYRAKTUTAN, Yusuf, “Bilgi ve Uluslararası Ticaret Teorileri”, C.Ü. İktisadi ve İdari}

Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, 2003, s: 181.

56 _{Faktör Donatımı kuramı Eli Hecksher (1919) tarafından ortaya atılan ve daha sonra öğrencisi Bertil}

Ohlin (1930) tarafından geliştirilen Ricardo’nun Karşılaştırmalı Üstünlükler kuramının bir ileri adımı olarak adlandırılabilecek bir kuramdır. Faktör Donatımı kuramı ülkelerin yoğun olarak sahip oldukları faktörlerin ağırlıklı olarak kullanıldığı ürünleri üretmesinin ve ihraç etmesinin ülkelere dış ticaret avantajı sağlayacağını savunur. Kuramın varsayımları ise; üretimde ölçeğe göre sabit getirinin söz konusu olması, malların üretim fonksiyonlarının ülkeden ülkeye değişim göstermemesi, farklı ülkelerde aynı ürüne ilişkin talep koşullarının aynı olması, malların üretimlerinde kullanılan faktörlerin yoğunluğunun farklı olduğu ve ülkelerin faktör donanımlarının farklı olması şeklinde sıralanabilir. Ülkelerin faktör donanımları karşılaştırılırken yalnızca emek ve sermaye faktörleri dikkate alınır ve fiziki olarak faktör miktarları oranlanabileceği gibi yoğun olan faktörün bedeli daha düşüktür düşüncesinden hareketle faktörlerin fiyatları da oranlanabilir.

sayesinde geliştirebilirler57. Bunun yanında ürün yaşam evreleri kuramı, üretim ile uluslararası ticaret arasındaki dinamik ilişkiye teknolojik gelişmeleri ve bilgi ve iletişim maliyetlerini de eklemesiyle önem taşımaktadır58.

Vernon Kuramına, ekonomileri ileri ekonomiler ve daha gelişmiş ekonomiler olarak ikiye ayırarak başlamıştır. Vernon’un göstermeye çalıştığı şey ABD’de, ABD dışındaki diğer ileri ekonomilerde ve nihai olarak az gelişmiş ekonomilerde ürünlerin yaşam evrelerini ortaya koyarak hangi dönemlerde dış ticarete konu olduklarını belirlemektir. Buna göre ürün yaşam evreleri kuramı, temelde standartlaşmış bir teknoloji ile olgunluk dönemine ulaşan firmaların, kendi ülkelerinde pazarın doyması ile dış ülkelere gitme eğiliminde olduğunu vurgulamaktadır59.

Vernon’un temel varsayımı, ileri ekonomilerde teknoloji düzeyinin birbirinden çok büyük farklar içermediği, söz konusu farkın ileri ekonomilerle az gelişmiş ekonomiler arasında mevcut olduğudur60_{. Bu varsayımdan hareket ederek}

Vernon her bir ürünün yaşam sürecinin; yenilik, olgunlaşma ve nihai aşama olmak üzere üç aşamalı olduğunu ifade etmiştir.

Üretimin ilk dönemi olan yenilik aşamasında, yeni bir ürün geliştiren firma tekelci güce sahip olur ve çoğunlukla yerli piyasaya yönelik olarak üretim yapar. Vernon üretimin bu ilk aşamasının ABD başta olmak üzere ileri ekonomilerde başlayacağının ifade etmiştir61. Yenilik aşamasının ileri ekonomilerde başlamasının temel gerekçesi ürünün ilk kez ortaya konulabilmesi için yüksek araştırma-geliştirme maliyetlerine katlanabilecek güce sahip olunması gereği ve ürünün geliştirilebilmesi için yüksek nitelikli işgücünün gerekliliğidir. Bu gereklilikler nedeniyle, yenilik aşamasında ürünün fiyatı yüksektir, buna bağlı olarak da ürün yalnızca gelir

57 _{TREVINO, Len J., GROSSE Robert, “An analysis of firm-specific resources and foreign direct}

investment in United States”, International Business Review, Volume 11, Number 4, August 2002, s: 432.

58 _{KIRANKABEŞ, Mustafa Cem, a. g. e., s:277.}

59 _{YİĞİT, Mehmet, “Gümrük Birliği Bağlamında Türkiye’de Serbest Bölgeler ve Doğrudan Yabancı}

Sermaye Girişine Etkileri”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 15, 1999, s:199.

60 _{VERNON, Raymond, “International Investment and International Trade in The Product Cycle”,}

Quarterly Journal of Economics, Volume 80, No 2, May 1966, s:191.

seviyesinin yüksek olmasından dolayı talep gücü yüksek olan iç piyasada alıcı bulacaktır62.

Olgunlaşma aşamasında söz konusu ürünün üretimi belli bir düzeyde standartlaşmıştır ancak bununla birlikte ürünün geliştirilmesi de devam etmektedir63. Geliştirilen ürünün satışları ve bu satışlara bağlı olarak artan firma kârları başka firmaları da söz konusu ürünü üretmeye yöneltecektir. Bu durumda, ürüne ait teknolojiye diğer firmalar tarafından da ulaşılması ve üretici sayısının artması gündeme gelecektir. Böylelikle, bu süreçte yeniliği ilk gerçekleştiren firma tekelci gücünü kaybedecektir64.

Vernon bu firmaların ABD’deki firmalar olduğunu ifade etmiştir. Bu gelişmeler üzerine ABD dışındaki diğer ileri ekonomilerdeki bazı firmalar da söz konusu ürünü üretmeye başlayacaktır. Çünkü bu ülkelerde hâlâ söz konusu ürünün satış hâsılatı çok yüksektir ve gelir esnekliği büyüktür. Bu durumda ABD’deki firmalar ya ihracat yoluna giderek ya da söz konusu ülkelerde yabancı yatırımlarla ürünün üretimine devam edeceklerdir65_{. Böylelikle ekonominin temel kuralı olan}

rasyonel ekonomik birim varsayımına uygun hareket etmiş ve kârını daha çoklaştırmış olacaklardır. Bu arada, yabancı yatırım ile ihracat arasında tercihte bulunacak olan firmanın hangi koşullarda ihracatı hangi durumlarda yabancı yatırımları tercih edeceğine gelince; ürünün marjinal üretim maliyeti ile ihracatı gerçekleştirilen kısmın birim ulaşım maliyetlerinin toplam değeri, ürünü ithal eden ülkedeki beklenen birim maliyetlerinden daha düşük olduğu sürece firma ihracatı DYY’lere tercih edecektir. Aksi durumda ise doğrudan yatırımların tercih edilebilirliği söz konusu olacaktır66.

Ürün yaşam evresinin son aşaması olan nihaî aşamada ise ürün, yeni olma özelliğini kaybetmiş, ürünün üretimi tamamen bir standardizasyona oturmuştur, yani

62 _{DEMİRTAŞ, Gökhan, a. g. e., s: 16.} 63 _{VERNON, Raymond, “a. g. m.”, s: 196.}

64 _{YAŞAR, Ercan, “Türkiye’ye Gelen Doğrudan Yabancı Yatırımların Türkiye’deki Ücretler}

Üzerindeki Etkileri”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya-2005, s:29.

65 _{ÖZTÜRK, Lütfü, “a. g. m.”, s:117.} 66 _{DEMİRTAŞ, Gökhan, a. g. e., s:17.}

ürünün geliştirilmesi bu aşamada söz konusu değildir. Aynı ürün piyasaya giren yeni firmalarca aynı teknikler ve teknoloji kullanılarak üretilebilmektedir67.

Bu aşamada az gelişmiş ülkeler yabancı yatırımlara rekabetçi avantajlar sunar ve ürünü yeni üreten firmaların fiyat rekabetine girişmesi ürünün ilk üreticileri olan yenilikçi firmaları, maliyet avantajı sağlayacağı az gelişmiş ülkelerde doğrudan yatırımlar yapmaya zorlar. Bu nedenle yenilikçi firmalar bir süre ürünü az gelişmiş ülkede üretmeye devam eder. Ürünün yabancı yatırımının marjinal gelirinin, üretimin marjinal maliyetinden büyük olduğu sürece DYY’ler devam edecektir. Bu arada yenilikçi firmanın bulunduğu ülkede, ürünün iç piyasada üretimine son verilir ve ürün tamamen ithal edilmeye başlanır68.