Ürün Tasarımında Kültürden Yararlanma Şekiller

Ürün tasarımında kültürel tasarım özelliklerinin seviyelerinin yanında, yararlanılan ya da gönderme yapılan kültürel kaynakların kullanılış şekilleri ve amaçları da önem taşımaktadır.

Balcıoğlu (1999) kültürün ürün tasarımında kullanılış şekillerini altı yöntemde

sınıflamıştır: • Neolojik yaklaşım • Morfolojik uygulama • Topografik uygulama • Biçimsel yorumlama • Alegorik yorumlama • Kavramsal esinlenme

Aşağıda, bu kategoriler çeşitli ürünlerle örneklendirilerek tartışılacaktır:

Neolojik Yaklaşım

Bir nesnenin sadece isim düzeyinde bir kültüre bağlı olması olarak değerlendirilebilecek bu durum, yerli tasarım olmayan bir nesneye o kültüre ait bir isim verilerek aidiyet kazandırılması yoluyla gerçekleşir (Balcıoğlu, 1999). Bu tip bir yaklaşıma Anadol otomobilleri örnek verilebilir (Şekil 4.2). Bu araba aslında Otosan ve İngiliz otomobil üreticisi Reliant tarafından, Ogle Design’ın Reliant için tasarladığı

kutusu ve diferansiyel kullanılmıştır (Koçoğlu, 2008). Ancak ismini Türk kültüründen almaktadır ve Türkiye’de seri üretilen ilk yerli otomobildir. Bu şekilde ürün ile kullanıcı arasında kurulan bu tip bir kültürel bağ Anadol’un benimsenmesini sağlamıştır.

Şekil 4.2: Anadol (Koçoğlu, 2008)

Morfolojik Uygulama

Kültürel, tarihi, geleneksel ve hatta popüler bir nesnenin şeklinin, tasarım nesnesinin üzerine bezeme amaçlı yerleştirilmesidir. Bu süreçte temel alınan form, boyut, renk, doku bağlamında değişime uğrayabilir. Bunun yanında, anlamında ve kullanım şeklinde değişmeler olabilir. Burada kullanılan biçim, ortak değerlerden hareket ederek tasarlanan ürün ile kullanıcı –ya da onun kimliği- arasında aslında eksik olan bağı kurmaya ya da var olanı güçlendirmeye hizmet etmektedir.

Bu tip bir uygulama için Ali Bakova’nın “fes.ti.val” isimli keçe halısı örnek verilebilir (Şekil 4.3). Salt ürün bağlamında evrensel sayılabilecek bir nesne olan halı üzerine yerleştirilen geleneksel bir ürün olan fesin şekli ile yeni bir kimlik ve –dolayısıyla- anlam kazanırken, kullanılan biçim de boyut, anlam ve kullanım açısından değişime uğramıştır. Üzerine basılan halı ile başa takılan fes gibi kullanım bakımından birbirine tamamen zıt olan iki nesnenin bu birlikteliği salt dekoratif amaçların ötesinde ironik bir birliktelik de oluşturmuştur.

Şekil 4.3: Ali Bakova tasarımı “fes.ti.val” halı (İlk in Milano, 2008)

Topografik Uygulama

Topografik uygulama, tarihi, etnografik ya da mimari bir kaynaktan bir desenin ya da iki boyutlu bir şeklin alınmasının ötesinde bu şekle üçüncü bir boyut ve beraberinde bir kullanım sağlanması yöntemidir. Bir anlamda morfolojik uygulamada bir nesnenin şekli üç boyuttan iki boyuta indirgenirken topografik uygulamada buna ters bir yöntem uygulanarak iki boyutlu bir biçim üçüncü bir boyut kazanmaktadır. Bu yöntemde biçimler gerçek kaynaklarındaki anlamlarından sıyrılarak yeni üç boyutlu kullanım şekillerine yeni bir anlam katar. Bu yöntemin kullanıldığı bir ürüne örnek olarak Ebru Çerezci’nin tasarladığı gümüş kaplar örnek verilebilir (Şekil 4.4). Burada tarihi bir biçim olan hilal formuna hem üçüncü bir boyut ve beraberinde bir işlev kazandırılmış, hem de ürüne kültürel bir anlam yüklenmiştir.

Biçimsel Yorumlama

Biçimsel yorumlama, var olan bir ürünün çalışma prensibi sabit kalacak şekilde çeşitli derecelerde değiştirilerek yeniden tasarlanması yoluyla ortaya yeni bir ürün çıkartılması olarak ifade edilebilir. Bu yöntemde ele alınan ürün çeşitli geliştirme,

başkalaştırma, bozma, değiştirme ve ayarlamalara tabi tutulabilir. Ortaya çıkan yeni ürün yine bir dereceye kadar baştaki ürünün esas formlarını yansıtır ve iki ürün arasında bir bağ var olmaya devam eder.

Şekil 4.4: Ebru Çerezci tasarımı SIL703 serisi (Hiref, 2008)

Bu tip bir yorumlamaya Kunter Şekercioğlu’nun Arzum için tasarladığı Nargile örnek verilebilir (Şekil 4.5). Şekercioğlu, geleneksel bir ürün olan nargileyi “küresel pazar için yerel ürün” mantığı ile yeniden tasarlamıştır. Burada nargilenin temel yapısı ve fonksiyonu ve çalışma şekli sabit kalmıştır. Ancak daha düz ve geometrik çizgiler kullanılarak biçim ve metal ağırlıklı bir yapı ile malzeme bakımından çeşitli değişikliklere gidilmiştir.

Alegorik Yorumlama

Yerel kültürün bu şekilde kullanılması eski bir nesneye yeni bir kullanım şekli kazandırılması ve bilinen şeklinin (form, fonksiyon, vb.) değiştirilmesi olarak tanımlanabilir. “Yapılacak değişiklikler, üzerine yüklenen anlamın fonksiyonu ikinci plana itmesi ile ürüne yeni, bazı durumlarda mecazi, alegorik ve/veya ironik bir derinlik getirebilir” (Balcıoğlu, 1999). Bu durumda baştaki nesne daha çok bir tetikleyici görevi gördüğünden, kendisinden esinlenilmiş olsa da, kendisine atfedilen yeni fonksiyonlar ve anlamlar sonunda asıl özelliklerini kaybetmiş olabilir. İlham

kaynağı olan nesne halen tanınabilir olsa da yeni özellikler eskilerin önüne geçmiştir.

Şekil 4.5: Kunter Şekercioğlu tasarımı “nargile” (Kilit Taşı, 2008)

Meltem Eti Proto’nun “Turkish Delight” pufu bu tür bir yorumlamaya örnek olarak verilebilir (Şekil 4.6). Kültürel bir nesne olan lokumun formu ürün üzerinde net bir şekilde tanımlanabilir haldedir. Ancak bu biçim üründe bir puf formuna sokularak birincil anlamını ve fonksiyonunu kaybetmiş ve bir yiyecek olmaktan çıkarak bir oturma birimi haline gelmiştir. Yemeyle ilişkili yumuşaklık, tatlılık ve renklilik gibi özellikleri ise bu kültürel nesne üzerinden oturma biriminin anlamına aktarılmıştır.

Kavramsal Esinlenme

Yerel kültürün ürün tasarımında kullanılış biçimlerinden biri olan kavramsal esinlenme, temelini kültürden alan belli bir biçim ya da ürünü esas almak yerine kültürel normların, inançların sosyal davranış biçimlerinin ve hareketlerin altyapısını oluşturduğu bir ürün tasarım yöntemidir (Balcıoğlu, 1999). Daha derin bir inceleme ve kavramsal yapıların üç boyutta biçimlendirilmesini gerektirdiğinden, daha karmaşık bir yol olduğu söylenebilir. Bu tip bir yönteme örnek olarak Aziz Sarıyer’in Hamam firması için tasarladığı koleksiyon gösterilebilir. Burada temel alınan kavram hamam ve banyo kültürü olmasına rağmen ürünlerin minimum düzeyde kültürel referansa sahip olduğu görülmektedir. Yani ürünler, kültürel altyapı içerisinden yukarıda bahsedilen normlar, sosyal davranış biçimleri ve hareketler esas alınarak tasarlanmıştır (Şekil 4.7).

5. YÖNTEM

Bu bölümde tezin yazım aşamasında izlenen yollar, kaynak tarama, incelenecek projelerin belirlenmesi ve incelenmesi ile ilgili yöntemler anlatılacaktır.