Ünlüler

3.1.1. Ünlü değişmeleri

İncelediğimiz eserin yazara ait nüshasının bulunmaması, elimizdeki nüshanın tek olması, bu nüshanın istinsahının eserin ilk yazıldığı 14.yy’a değilde 17.yy’a ait olması ve metinde hareke kullanılmaması nedeniyle ünlü değişmelerini tespit etmekte güçlük çekilmişse de gerek kelime tabanlarında gerek eklerde yer alan ünlülerde çeşitli sebeplerle meydana gelen değişiklikler görülmüştür.

3.1.1.1. i>e değişmesi

Bütün eski metinlerde olduğu gibi i/e meselesi èAcâibü’l-Mahlûkât’ta da karışıktır. Eskiden beri ilk hecede görülen değişmeler (i>e, e>i, i>ė, e>ė, ė>e) bu meselenin kesin ispatını zorlaştırmıştır. Bu değişiklikler sadece eski devrelere ait değil, günümüzde de Türk lehçelerinde aynı şekilde ikilik gösteren ünlülerin varlığı bilinmektedir (Arat, 1992: 119).

Bu meseleyle ilgili bazı araştırmacılar (Banguoğlu, Mansuroğlu, Çağatay) Eski Anadolu Türkçesinde yazılışları i olan sesi kapalı e olarak okuma yolunu seçmişlerdir, bazı araştırmacılar (Korkmaz, Timurtaş) ise metinlerde bu şekilde olan kelimeleri imlâlarına bağlı kalarak okumayı tercih etmişlerdir (Kırbaç, 1999:58). Çalışmada son görüş esas alınarak metin yazılışlara uygun olarak okundu.

Metnimizde e ve i’li şekiller birlikte kullanılmaktadır. yil ل Te’ÀlÀ yil yaratdı 4a/14

yel ل yel esmege başlar12b/02

Metnimizde i yazılıp günümüzde e telaffuz edilen kelimeler vardır. gice hem gice yıldızı 5a/15

in Zuóal feleginüñ ini ve úaluñluàı 5a/05 iriş- yire irişmedin İbrÀhimle yire geldi 18b/07 vir- òaber vir bize ki 2b/13

Eski Türkçede e ünlüsü taşıyıp metnimizde de e’li olan, fakat bu gün i ünlüsü taşıyan kelimeler vardır:

eyü Nev-i meõmumdur, yaàsa be-àÀyet eyüdür.14b/05

3.1.2. Ünlü türemesi

Türkçede yan yana bulunmaları mümkün olmayan konsonantların yabancı asıllı kelimelerde yan yana bulunması nedeniyle bu tür kelimelerin konsonantları arasında ünlü türemesi görülmektedir.

èömür andan ãoñra yüz yigirm[i] yıl èömür sürdüm 2b/11 şehir AmmÀ şehirleri ve köyleri ve zirÀèatleri yoúdur 28a/07

3.1.3. Ünlü düşmesi

Ünlü düşmesine kelime ortasında rastlamaktayız. Vurgusuz orta hece ünlüsünün düşmesi eski devrelerden beri var olagelmiştir.

aàız>aàzında Pes aàzında úomışdur 18a/01

buyur->buyruàı ivmek Tañrı buyruàı degül şeyùÀn işidür 3a/13 çevir->çevresin ãu yirüñ çevresin almışdur 26a/10

eyit>eydür ve èArab eydür 13a/04

oàul>oàlan oàlan südden kesmek ve Àt úoşmaú 8b/07 oyun>oynamak şaùranç oynamaú 11a/15

úarın>úarnında úarnında necÀt buldı 32b/02 uyu->uyúu uyúu getürür 21b/05

3.1.4. Birleşme

Türkçede kelime köklerinde yan yana iki ünlünün bulunması söz konusu olmadığından, ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir kelime veya ek geldiğinde ünlülerden

böyle<bu+eyle Pes yaàmur úaùraları böyle olıcaú 16a/15 şol<şu+ol şol úadar dutar ki 31a/01

şöyle<şu+eyle Şöyle ki, baúdum gögi asradan gördüm 31a/03

3.1.5. Ünlü uyumu

3.1.5.1. İncelik-kalınlık bakımından

Metnimizde kelime köklerinde ve eklerde incelik-kalınlık uyumu tamdır. Bugün uyum dışında kalan +ki aitlik ekinin Eski Anadolu Türkçesi devresinde hem ince hem de kalın şekli mevcuttur. Bu çift şekillilik Eski Türkçe’de de vardı. Metnimizde bu ek, uyuma girmiş olarak kullanılmaktadır:

altındaàı Yir altındaàı ãulardan buòÀr 30b/11 Diğer taraftan –ken gerundium eki, bugün olduğu gibi daima incedir.

óÀøırken Bir gün óÀøırken iki kişi daèvÀya geldiler 19a/10

3.1.5.2. Düzlük-yuvarlaklık bakımından

Eski devirlerden günümüze kadar düzlük-yuvarlaklık uyumu incelik-kalınlık uyumu kadar sağlam değildir. Eski Türkçe’de ve günümüzde düz ünlü taşıyan kelimelerin Eski Anadolu Türkçesi yuvarlak ünlü taşıdığı görülmektedir. Bu hadise devrin en önemli özelliklerinden biridir. Bu ses olayının bazı sebebleri olmakla birlikte herhangi bir sebebe bağlı olmaksızın da gerçekleştiği görülmektedir.

Bu yuvarlaklaşma durumunu kelime tabanlarında ve köklerinde olmak üzere iki başlıkta ele aldık.

3.1.5.2.1. Kelime tabanlarında yuvarlaklaşma Sızıcılaşma sebebiyle:

ayru<<adrıà her biri birisinden ol keyfiyyetle ayrudur 20a/06 úapu<kapıà bu Àyda òayrlar úapusını açmışdur 33b/05

Dudak ünsüzleri sebebiyle:

yavuz<yabız bir ôÀlim yavuz du‘À úılsa 34a/13 demür<temir demüri yaúar eridür 23a/05

Yapım eklerindeki yuvarlak ünlü sebebiyle:

-(U)K

açuú feøÀsı açuú ola 24b/09

ayruú ol oàlancuúdan ayruú kimse úurtulmadı 25a/06 delük cinnìlerüñ sÀàışınca delük var 17b/08

3.1.5.2.2. Eklerde yuvarlaklaşma Ünlüsü aslında yuvarlak olan ekler:

-Up Gerundium eki pes güneşle taólìl bul-up 24a/11

-dUK Partisip eki ùoúun-duà-ı ÀvÀz üç fersaò yola gitdi 23a/10 -dUr Faktitif eki yüzini ve gözini tozla ùol-dur-ur 19b/06 -Ur Faktitif eki muúarin olsa, nuóÿsetin art-ur-ur 5b/06

-sUn Emir eki cemìèi-i enbiyÀ ve mürselìn üzerine ol-sun 2a/01 +dUr Bildirme eki zi’l-óicce bu dÀòı óaram aylardan+dur 35b/04 -ku Fiilden isim yapma eki uyúu getürür 21b/06

Ünlüsü sonradan yuvarlaklaşan ekler:

+(U)m, +(U)mUz İyelik eki atalar+umuz ve dedeler+ümüz hergiz bunda deñiz görmedük 30a/11

+(U)ñ, +ñUz İyelik eki Óıøır èaleyhisselÀm senüñ úat+uñuñuñuñ+a gele 29b/08 sizüñ yir+ñüzñüzñüzñüz úatında bir tepsi 19a/05

+Uñ Genitif eki bu dünyÀn+uñ aóvÀli müteàayyirdür 28b/05 +lU İsimden isim yapma eki Ànuñ ãÿrında cemèi cÀn+lu cÀnavarlaruñ 17b/07 -dUm Görülen geçmiş zaman eki bir baàa gir-düm 02a/15

-dUK Görülen geçmiş zaman eki Lìkin dile-dük kim 03a/11 -Uz Çokluk 1. şahıs eki lÀ-cerem biz de ùutar-uz 33a/02

-AlUm Çokluk 1.şahıs emir kipi İlÀhì yirde ùur-alum, èibÀdet úıl-alum 19b/07 -Ur Geniş zaman eki sÀàışın Allah bil-ür 19a/04

-dUKçA Gerundium eki pes güneş eåer it-dükçe 29a/08 -dUkdA Gerundium eki àÀyet óafìf ãÀfì ol-duúda 20a/08 +cUk İsimden isim yapma eki aña úarı+cuú ãovuàı dirler 35a/11 -U Fiilden isim yapma eki Yusuf göñlegi úoó-u+sı geldi 32b/09 -mur Fiilden isim yapma eki yaà-mur ve yil ve ãovuú úardan

Düz ünlü taşıyan ekler:

+I Akkuzatif eki Óüseyn-i şehìdüñ başın+ı 33b/01-2 +I İyelik eki ipüñ bir uc+ı+nı 27a/02

-mI Soru eki sen Muóammed degül +mi+sin? 2b/05 +cI İsimden isim yapma eki èavÀnı ve yardım+cı+ları var ki 19a/04 +lIK İsimden isim yapma eki beş yüz yıl+lıú yol úıldı 3b/05

+(U)ncI İsimden isim yapma eki Dörd+ünci gögüñ adı MÀèaddur 4b/03 -dI Görülen geçmiş zaman eki bugün oruç dut-dılar 32b/14

-mIş Öğrenilen geçmiş zaman eki Çoú óavÀdiå bu Àyda vÀkiè ol-mış 34a/04 -sIn Teklik 2.şahıs bildirme eki sen èAli bin èAbdu’r-rahman+sın 02b/06 -sIn Teklik 2.şahıs eki bir menzilden geçer-sin 32a/10

-sIz Çokluk 2. şahıs eki ne yirde dilerseñüz, ãunar-sız 19a/06 -IcAK Gerundium eki yidi fersaò ilerü gir-icek 26a/14 -IncA Gerundium eki ta ãuya irme-y-ince 23a/04

3.2. Ünsüzler