Üçüncül Koruma (Tersiyer Koruma): Sakatlık ve kalıcı bozuklukların en aza indirgenmesi, hastanın yeni duruma uyumunun sağlanarak yaşam niteliğinin artırılması için

alınması gereken önlemlerdir. Hastalık sonucu kişide oluşan anatomik, fizyolojik ve ruhsal değişikliklerle ortaya çıkan zedelenmenin, engelin olumsuz etkisini en aza indirmek için yapılan uygulamalardır. Sağlık sorunu belirlenen çalışanın tedavisinde, çalışanın sağlık sorununu etkilemeyen bir bölüme yerleştirme sağlanmalıdır (9).

Hamile bir sağlık çalışanı, bir sağlık sorunu da varsa, servis değişikliği, çalışma saati ve süresinde değişiklikler yapılmalıdır. Örneğin hamile çalışanın kanama gibi sağlık sorunları uzun süre ayakta çalışma ile artıyorsa, hamile çalışan gece nöbetlerinde çalıştırılmaz. Ayrıca hamile bir sağlık çalışanında bir enfeksiyon hastalığı gelişirse, acil uzman danışmanlığı sağlanmalı, laboratuar ve sağlık yönetim aşamasında inceleme sağlanmalıdır (92).

Yasal Durum

İnsan sağlığı bakımından zararlı olan etmenler konusunda alınması gereken önlemlerle ilgili olarak tüm dünyada mevzuat bulunmaktadır. Bunun dışında, gebelik döneminde özellikle uyulması gereken kurallar da vardır.

38

ILO’nun 1919 yılında kuruluşundan sonraki ilk toplantısında aldığı kararlardan birisi “analığın korunması” üzerinedir (Maternity Protection Convention, No. 3, 1919) (124). Bu sözleşmede gebelere doğumdan önce 6 hafta ve doğumdan sonra 6 hafta olmak üzere toplam olarak 12 hafta süre ile izin verilmesi öngörülmüştür (122). Sonraki yıllarda bu konudaki düzenlemelerde, bir takım yenilikler ve eklemeler yapılmıştır.

Değişik ülkelerde bu anlamdaki düzenlemelerde dikkati çeken başlıca noktalar: -Çalışma hayatında cinsiyet ayrımı yapılmamalıdır.

-Gebelik ve analık, çalışmaya engel olmamalıdır. -Gebelikte ücret azaltılması yapılmamalıdır. -Doğum sonrasında işe dönüş garantisi olmalıdır.

-Doğum sonrası izinlerin bitiminde, kadın hemen işe dönmeye zorlanmamalıdır. -İsteği halinde kadına doğum sonrasında izin hakkından başka, ücretsiz izin de verilebilmelidir (9,56,59).

Avrupa’da; hamile, loğusa ve emzikli kadın işçilerin özel risk tehdidi altında olan bir grup olarak değerlendirilmesi nedeniyle, 92/85/EEC sayılı Konsey Direktifi’nde "Hamile, Loğusa ve Emzikli Kadın Çalışanların İşyerinde Sağlık ve Güvenliklerinin İyileştirilmesine İlişkin Asgari Önlemlerin Belirlenmesi Hakkında Yönerge" 19 Ekim 1992' de kabul edilerek uygulamaya konulmuştur. Yönergede, hamile, loğusa ve emzikli kadın işçilerin doktor kontrolleri için, işveren tarafından kullandırılması gerekli izinler ve hamile kadın işçinin işinin değiştirilmesi, doğum izni, eğitimleri ve fesih yasağı hususlarına yer verilmiştir (122).

Ülkemiz mevzuatında Anayasa’dan başlayarak kadınların, doğurganlığın ve analığın korunması amacı ile mevzuat bulunmaktadır. Anayasanın 10. Maddesi “Çalışanlara eşit davranma ilkesi”, Anayasa’nın 50. Maddesi “Kimsenin yaşına, cinsiyetine ve gücüne uygun olmayan işlerde çalıştırılmayacağı ve kadınlar ve çocuklarla bedeni ve ruhi yetersizliği olanların çalışma hayatında özel olarak korunacağı” hususuna işaret etmektedir.

Yine Anayasa’da “herkesin sağlıklı ve güvenli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu” hükmü yer almaktadır (Madde 56) (125).

Çalışma yaşamı ile ilgili olarak İş Kanunu (22.05.2003 tarihli, 4857 sayılı kanun), Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (24.4.1930 tarihli,1593 sayılı kanun), Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu (17.7.1964 tarihli, 506 sayılı kanun) ve Gebe ve Emziren Kadınların Çalışma Şartıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik’te (16.8.2013 tarihli, 28737 sayılı) kadınların korunmasına ve gebelik sırasında bazı haklarına işaret etmektedir (123).

39

a) Hamilelik Süresince Tıbbi Muayeneye Gitme İzni

İş Kanunu m.74/ III ve adı geçen Yönetmelik m.12’ de; hamile kadın işçilere hamilelikleri süresince, periyodik kontroller için ücretli izin verileceği düzenlenmiştir. 92/85/EEC sayılı Avrupa Birliği Yönergesine göre de; üye devletler, hamile çalışanın muayeneleri iş saatleri içinde yapılması gerekiyorsa, ulusal mevzuat ve/ veya uygulamaya uygun olarak ücretli izin sağlanması yönünde gerekli önlemleri alacaklardır (m.9) (122).

b) Doğum İzni

İş Kanunu’nun “Analık halinde çalışma ve süt izni” başlığını taşıyan 74. Maddesi ve İş Kanunu m.88 uyarınca çıkarılmış olan Gebe ve Emziren Kadınların Çalışma Şartıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmeliği’n (16.8.2013 tarihli, 28737 sayılı kanun) “Analık İzni” başlıklı 11. maddesine göre de; “Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam 16 haftalık süre için çalıştırılmamaları esastır. Çoğul gebelik halinde, doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir. Yukarıda öngörülen süreler işçinin sağlık durumuna ve işin özelliğine göre doğumdan önce ve sonra gerekirse artırılabilir. Bu süreler hekim raporu ile belirtilir” (123).

Devlet Memurları Kanunu’nda (657 Sayılı) 6111 Sayılı Kanunla Yapılan (ve 25.02.2011 tarihli RG’ de yayımlanan) Değişiklikler de 104 maddesinin (A) fıkrası ile “Doğumun erken gerçekleşmesi sebebiyle, doğum öncesi analık izninin kullanılamayan bölümü de doğum sonrası analık izni süresine ilave edileceği belirtilmektedir. Doğumda veya doğum sonrasında analık izni kullanılırken annenin ölümü halinde, isteği üzerine memur olan babaya anne için öngörülen süre kadar izin verilir” hükmü getirildi (123).

92/85/EEC sayılı Yönerge ile de işverene doğum izni ile ilgili olarak önemli bir yükümlülük getirilmiştir. Yönergenin 8. maddesi uyarınca üye devletler, hamile isçilere doğumdan önce ve sonra olmak üzere, en az 14 hafta devamlı doğum izni verilmesi için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür. Bu iznin en az iki haftalık kısmının, mutlaka doğumdan önce ve veya sonra kullandırılması zorunludur (m. 8/ 2) (122 ).

40

Yönergeye göre, analık iznine çıkmış bir kadın, izin süresi bittikten sonra eski işine dönme ya da kendisi için eski işinden daha aşağı şartlarda olmayan eşdeğer bir işe başlama ve yokluğunda iş koşullarında oluşup da hak kazanacağı, her türlü iyileştirmeden yararlanma hakkına sahiptir (m.2/7). Türk hukukunda, kadınların analık izni sonrasında işe geri dönüşlerinde, eski işlerine eşdeğer bir ise başlamaları veya izinde bulundukları süre içinde meydana gelen her iyileşmeden yararlanma hakkına sahip olmaları konusunda herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu konuda Yönerge hükümleri ile Türk hukuku arasında bir uyumsuzluk söz konusudur (126).

c) Ücretsiz İzin Hakkı

İş Kanunu m.74/ V ve adı geçen yönetmelik m.11/III’ de düzenlenmiştir. Söz konusu hükümlere göre; “İsteği halinde kadın işçiye, 16 haftalık sürenin tamamlanmasından veya çoğul gebelik halinde 18 haftalık süreden sonra, altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz.” Bu izin kadın işçinin isteğine bağlıdır. 6111 sayılı Kanunla yapılan değişiklikten sonra ise Devlet Memurları Kanunu’nun 108’inci maddesinin (B) fıkrası ile “Doğum yapan memura, 104 üncü madde uyarınca verilen doğum sonrası analık izni süresinin bitiminden; eşi doğum yapan memura ise, doğum tarihinden itibaren istekleri üzerine yirmi dört aya kadar aylıksız izin verilir” hükmü getirilmiştir. Doğum yapan memura verilecek aylıksız iznin başlangıç tarihi, doğum sonrası analık izninin (asgari 8, azami 13 hafta) bitimi; eşi doğum yapan memura verilecek aylıksız iznin başlangıç tarihi ise doğum tarihi olarak belirlenmiştir (123).

d) Süt İzni

Emzikli kadın; doğumdan sonraki sekizinci haftanın bitiminden sonra çalışmaya başlayan, 0-1 yaş arası çocuğunu emzirmekte olan ve işverenini durumu hakkında bilgilendiren kadın çalışandır. İşveren, çocukların sağlıklı olmaları için, İş Kanunu m.74/ son ve Yönetmelik m.14 uyarınca, çocuk emziren kadın işçilere günün belli saatlerinde emzirme izni vermekle yükümlüdür.

Söz konusu hükümlere göre; “Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için, günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır” (123).

41

6111 Sayılı Kanun’la yapılan değişiklikten sonra ise Devlet Memurları Kanunu’nun 104. maddesi (D) fıkrası ile “Kadın memura, çocuğunu emzirmesi için, doğum sonrası analık izni süresinin bitim tarihinden itibaren ilk altı ayda günde üç saat, ikinci altı ayda günde bir buçuk saat süt izni verilir. Süt izninin hangi saatler arasında ve günde kaç kez kullanılacağı hususunda, kadın memurun tercihi esastır” hükmü getirilmiştir (123).

Yönetmeliğin 13 maddesinin birinci fıkrasında: Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 100-150 kadın çalışanı olan işyerlerinde, emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odasının kurulması zorunludur. 2. Fıkrasında da yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 150’den çok kadın çalışanı olan işyerlerinde, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması, bakımı ve emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın bir yurdun kurulması zorunludur. Yurt, işyerine 250 metreden daha uzaksa işverenin, taşıt sağlamakla yükümlü olduğu belirtilmektedir (123).

Annenin herhangi bir nedenle çocuğunu emzirememesi halinde de, söz konusu iznin kullandırılması gerekmektedir.

e) Hamile, Loğusa ve Emzikli Kadın İşçiyi Daha Hafif İşlerde Çalıştırılması Yükümlülüğü

İş Kanunu’na göre; hekim raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçinin sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılması gerekir (m74/ IV). Yönetmeliğe göre de; kadın işçiler, hamile olduklarının hekim raporuyla tespitinden itibaren, doğuma kadar geçen sürede günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamayacaklardır (m.10).

Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği (2004), 08.02.2013 tarihli ve 28553 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan bir yönetmelikle yürürlükten kaldırılmış olsa da bu yönetmelik önemli düzenlemeler içermekteydi. Örneğin yönetmelikte sayılan 153 iş türünden 81’inde kadınların çalıştırılamayacağına işaret edilmektedir. Kadınların çalışabileceği diğer 72 işte çalışacakların da “bedence bu işe uygun” olduklarının doktor raporu ile belgelenmesi gerekmekteydi (123).

92/85/EEC sayılı Avrupa Birliği Direktifi’ne göre ise; alınması gereken önlemler, kadın işçinin gündüz işine geçirilmesi, naklin teknik veya objektif açıdan mümkün olmaması ya da somut nedenlerle talep edilememesi durumunda işten izinli sayılmayı veya doğum izninin uzatılmasını içermelidir (m.7/ 2). Hamile kadın işçinin daha hafif işlerde çalıştırılması halinde ücretinde bir indirim yapılamayacaktır (122).

42

f) Gece çalışması

Yönetmelikte: Kadın çalışanlar, gebe olduklarının sağlık raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar geçen sürede gece çalışmaya zorlanamayacağı, yeni doğum yapmış çalışanın doğumu izleyen bir yıl boyunca gece çalıştırılması yasak olduğu ve bu sürenin sonunda sağlık ve güvenlik açısından sakıncalı olduğunun sağlık raporu ile belirlendiği dönem boyunca gece çalıştırılmasının yasak olduğu belirtilmiştir (123).

Gece çalışması, 6111 Sayılı Kanunla (2011) 657 sayılı Kanunun 101. maddesi değişiklik ile: Günün yirmi dört saatinde devamlılık gösteren hizmetlerde çalışan devlet memurlarının çalışma saat ve şekilleri kurumlarınca düzenleneceği belirtilmiştir. Ancak, kadın memurlara; tabip raporunda belirtilmesi halinde hamileliğin yirmi dördüncü haftasından önce ve her halde hamileliğin yirmi dördüncü haftasından itibaren ve doğumdan sonraki bir yıl süreyle gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez. Engelli memurlara da isteği dışında gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez hükmü vardır (123). Plan ve Bütçe Komisyonundan geçen, Torba Kanun teklifinin (2013) 101 inci maddesinin ikinci fıkrasında yer alan "doğumdan sonraki bir yıl süreyle" ibaresi "doğumdan sonraki iki yıl süreyle" şeklinde değiştirilmiştir (127).

92/85/EEC sayılı Avrupa Birliği Direktifi’ne göre de; hamile, loğusa veya emzikli çalışanların, gece çalışmalarının sağlık veya güvenlik bakımından tehlikeli olacağı, üye devletlerce öngörülen prosedüre uygun olarak, sağlık ve güvenlikle ilgili ulusal merciler tarafından sağlık raporu ile belirlenecek olursa, hamilelik ve doğum sonrası dönemde bunlar gece çalışması yapmaya zorlanamayacaklardır (m.7/1) (122).

43