Öznel İyi Oluşla İlgili Kuramlar

İnsanların neden ve nasıl öznel iyi oluşa sahip olduklarını açıklamaya çalışan pek çok kuram bulunmaktadır. Bu kuramlardan bazıları aşağıda açıklanmıştır.

2.1.2.1. Erek (Amaç) Kuramı

Amaç kuramında karmaşık insan davranışları amaçlara ulaşmada seçilen çeşitli yollar olarak görülür (Yetim, 2001). Bu kurama göre öznel iyi oluşa ancak amaçlara ulaşıldığında ya da ihtiyaçlar karşılandığında erişilmektedir (Dost, 2005). Wilson (1960) tarafından ortaya konan bu kurama göre öznel iyi oluş düzeyinin yüksek olması, ihtiyaçların doyumuyla sağlanabilmekte, düşük olmasına ise doyurulmamış ihtiyaçlar yol açmaktadır. Bu doğrultuda bir amaca bağlanma derecesi ve bu amaç uğrunda harcanılan çaba ne kadar fazlaysa amaca ulaşıp ulaşmama sonucunda yaşanılan mutluluk ya da mutsuzluk hislerinin derecesi de bir o kadar fazla olmaktadır (Yetim, 2001). Bu kurama göre birey istediği sonuca veya amaca ulaştığında doyum ya da mutluluk sağlanmaktadır (Akt., Dost, 2005). Belli amaçlara sahip olan birey günlük yaşamında karşısına çıkan sorunları daha etkili çözmekte ve bu durum da o bireyin öznel iyi oluşuna katkı sağlamaktadır (Brunstein, 1993; Aktaran: Dost, 2005). Kısaca erek kuramı, kişinin istediği hedeflere ulaşmasını öznel iyi olma olarak tanımlamaktadır (Dost, 2005).

Bireylerin seçtiği amaçların ne tür amaçlar olduğu da önemlidir. Bu yüzden farklı amaçların öznel iyi oluşa etkileri de farklı olmaktadır. Bireyler kendilerine uygun gerçekleştirebilecekleri makul amaçlar seçtiklerinde ve bu amaçlarının peşinden gittiklerinde öznel iyi oluş düzeyleri de artmaktadır. Çünkü amaçlar bireylerin yaşamlarına anlam katmakta ve onların geleceğe odaklanmalarına yardımcı olmaktadır. Ayrıca bireylerin amaçlarına ulaşmalarına imkan sağlayacak kaynaklara da sahip olmaları halinde öznel iyi oluş düzeylerinin de bu durumdan olumlu olarak etkileneceğinden bahsedilmektedir (Diener, Suh, Lucas ve Shmith, 1999; Aktaran: Dost, 2005).

Kuramın üzerinde durduğu bir başka konu da amaçların ve isteklerin tamamen karşılanmasının kişinin öznel iyi olma ve doyum hislerinin yaşamasının önünde büyük bir engel olmasıdır. Bu yüzden yoksunluk duygusu ve bununla birlikte

gereksinimlerin karşılanmasına duyulan güven kişide öznel iyi olma hissi oluşturmaktadır. Bu doğrultuda amaçların ortaya çıkması ve karşılanması döngüsel açıdan ele alınmıştır. Yani kişi amacına eriştiğinde bundan kısa bir süreliğine haz duyacak daha sonra karşılanması gereken yeni bir amaç ortaya çıkacaktır (Yetim, 2001).

Muray (1938) ve Maslow (1968) gibi bilim insanlarının çalışmaları erek kuramına öncülük etmiştir. Özellikle Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi bu kuramda önemli görülmektedir (Eryılmaz, 2016).

Şekil 1. Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi

Maslow her insanın aşamalı bir şekilde ihtiyaçlarını doyurduklarını belirtir. Alt basamaktaki ihtiyaçlarını karşılayan insan daha üst basamaktaki ihtiyaçlara geçmeye hazır olmaktadır (Eryılmaz, 2016).

2.1.2.2. Uyum Kuramı

Bu kuramın temel yapısı değişen şartlara alışma ya da uyum sağlamaktır. Uyum kuramı, bireyin hayatında meydana gelen olumlu ya da olumsuz olaylara uyum sağlayarak psikolojik dengenin korunduğunu savunur. Yani bireyler, çok sevindirici ya da üzüntü verici olayların ardından ortaya çıkan mutluluk ve mutsuzluk duygularını uzun süre devam ettirememektedirler. (Diener ve ark., 1999; Aktaran: Cihangir-Çankaya, 2005). Bu kurama göre bireyler ister kendilerini mutlu

edebilecek olaylar yaşasın isterse de mutsuz edebilecek olaylar yaşasın mutluluk ya da mutsuzluğun etkisi geçici olmaktadır. Yani insanlar kendilerine kısa bir süre mutluluk ya da mutsuzluk yaşatan durumlara belli bir sürede uyum sağlayarak alışabilmektedirler (Eryılmaz, 2016).

2.1.2.3. Sabit Nokta Kuramı

Bu kurama göre insanların öznel iyi oluş düzeylerini etkileyen temel unsurlar doğuştan gelen genetik faktörler ve buna bağlı olarak gelişen kişilik özellikleridir. (Eryılmaz, 2016).

Sabit nokta kuramına göre her bireyin sabit bir öznel iyi oluş düzeyi vardır ve bu öznel iyi oluş düzeyleri kararlılık göstermektedir. Bu kararlılığın sebebi genetik faktörlerdir. Doğuştan sahip olunan öznel iyi oluş düzeyleri çeşitli yaşam olaylarının etkisiyle değişse de zaman içerisinde tekrardan doğuştan edindiğimiz sabit noktaya geri dönmektedir (Diener, 1984; Aktaran: Yıldırım, 2018).

Sabit nokta kuramı ile uyum kuramı arasında büyük ölçüde benzerlikler olmasına rağmen odak noktaları farklıdır. Sabit nokta kuramında bireylerin mutluluk düzeylerini belirleyen temel faktör genetik yatkınlıktır. Uyum kuramında ise bireylerin mutluluk düzeyleri geçmiş yaşantılardan ve geleceğe yönelik beklentilerden etkilenmektedir (Eryılmaz, 2016).

2.1.2.4. Aşağıdan Yukarıya ve Yukarıdan Aşağıya Kuramları

Yukarıdan aşağıya mutluluk kuramı: Bu kurama göre bireyin kişiliği öznel iyi

oluşu üzerinde etkilidir. Yani öznel iyi oluş dışsal faktörlerden ayrı olarak daha çok bireyin yaşadığı olaylara ne anlam verdiğine bağlıdır. (Eryılmaz, 2016). Bu doğrultuda daha olumlu bir bakış açısına sahip bir kişi, belli bir olayı, daha olumsuz bir bakış açısına sahip bir kişiye göre daha mutlu olarak değerlendirebilir (Gencer, 2018).

Aşağıdan yukarıya mutluluk kuramı: Bu kurama göre bireyin iyi oluşu,

yaşamında zevk veren ve doyum almalarını sağlayan yaşantıların toplamıdır. Kuram, yaşantıların bireyin öznel iyi oluşunu etkilediği görüşü üzerine kuruludur. Yani kişi

kendi yaşamının haz ve acılarını değerlendirerek öznel iyi oluşu üzerinde bir değerlendirme yapmaktadır (Osmanoğlu ve Kaya, 2013).

2.1.2.5. Etkinlik Kuramı

Bu kurama göre bireyin öznel iyi oluş düzeyi, bireyin amacına yönelik gerçekleştirdikleri etkinliklerden etkilenmektedir (Eryılmaz, 2016). Etkinlik kuramında mutluluk üzerine odaklanmanın kişiyi mutsuzluğa sürükleyeceği belirtilmektedir. Bu yüzden kişi önemli etkinliklere ve amaçlara odaklanmalıdır. Böylece öznel iyi olma, yapılan etkinlikler sonucunda kendiliğinden gelebilmektedir (Yetim, 2001).

Öznel iyi oluş, insan etkinliğinin bir ürünü olarak görülmekte ve öznel iyi oluşun davranıştan kaynaklandığı vurgulanmaktadır. Bu doğrultuda sonuçtan çok süreç önemsenmektedir (Çelik, 2008). Yani bireyi mutlu eden şey dağın zirvesine ulaşmaktan çok zirveye ulaşmak için gerçekleştirdikleri tırmanma etkinliğidir (Eryılmaz, 2016).

2.1.2.6. Yargı Kuramı

Bu yaklaşımda kişilerin iyi oluş düzeyleri belli ölçütlere göre değerlendirilir. Bu kurama göre bireyler öznel iyi oluşun bilişsel bileşenini belli bir ölçüte göre bilinçli olarak değerlendirirlerken duyuşsal bileşenini de bilinçsiz bir şekilde değerlendirmektedirler. Bireyler iyi oluş düzeylerini karşılaştırırlarken diğer insanları, kişisel hedeflerini ve anne-babasının söylediklerini ölçüt olarak kullanabilmektedirler (Diener, 1984; Aktaran: Topuz, 2013). Eğer gerçekteki durum bireyin belirlediği ölçütü aşarsa birey mutlu olur, aşmaz ise mutsuz olur. Bununla birlikte mutlu bireyler kendilerini kendilerinden daha kötü durumda olan kişilerle karşılaştırırlarken; mutsuz bireyler de kendilerinden hem daha iyi hem de daha kötü kişilerle karşılaştırma eğilimindedirler. Bununla birlikte bireylerin sahip oldukları yaşam standartları geçmişteki yaşam standartlarından daha iyiyse bireyler daha mutlu olma durumundadırlar (Eryılmaz, 2016).