bulunması gereken davranışları ve duyguları kapsamaktadır. Çalışanların kendisini işletmenin bir üyesi olarak kabul etmesi ve performansını ona göre ayarlaması; hem işletme, hem de çalışan için önemli kazanımlara neden olmaktadır.
2.1.1. Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Tanımı
Formel iş tanımlarının ötesinde, belirlenen rol gerek ve beklentilerini aşan, çalışanların işletmeye katkıda bulunmak için istekli oldukları rol fazlası davranışlar olarak ifade edilmektedir. İşletmeye sosyal ve psikolojik katkıda bulunarak, amaçların gerçekleşmesine yardımcı olan gönüllülük esasına dayalı bireysel davranışları kapsamaktadır73.
Özgecilik, sivil erdem, vicdanlılık, nezaket, sportmenlik örgütsel vatandaşlık boyutlarını oluşturmaktadır. Yönetimin çalışma ortamında her şeyi açıkça belirtmemesi yöneticilerin pek çok konuyu kendilerinin halletmesini gerektirmektedir. Yöneticilerin bunu başarabilmesi biçimsel yapı ve sistemler dışında biçimsel olmayan birçok olguya da dikkat etmesi ile mümkün olmaktadır74.
Örgütsel vatandaşlık davranışı, örgütsel verimliliği arttırmak için rol dışı davranışları ifade etmektedir. Örgüt varlığının devamlılığı için çalışanların bu tür davranışlarda bulunması gerekmektedir. Kişinin rol veya iş tanımının gerektirdiği davranışlar olmamakla birlikte şahsi bir tercih olmaktadır. İş doyumunun çalışan bağlılığın ve algılanan örgütsel desteğin örgütsel vatandaşlık davranışıyla pozitif ilişki içerisinde olduğu görülmektedir. Örgütsel ödül sistemi tarafından resmen
73 Ali Gilik, Hizmet İçi Eğitim Faaliyetlerinin Örgütsel Vatandaşlık Davranışına Etkisinin
İncelenmesi, Bir Kamu Kurumu Örneği, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, ss. 34- 35, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
74 Feridun Sezgin, “Örgütsel Vatandaşlık Davranışları, Kavramsal Bir Çözümleme ve Okul
Açısından Bazı Çıkarımlar”, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2005, Cilt 25, Sayı 1, 317- 339. s. 154.
30
tanımlanmadığından çalışanlar bu davranışlarda bulunmak ya da bulunmamak yönünde inisiyatif kullanabilmektedir75.
Örgütsel vatandaşlık davranışı kişi ile devlet arasında anayasa ve yasalar ile tanımlanan, hak ve ödevlere dayanan ilişki olarak da tanımlanabilmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışı organizasyon faaliyetlerinin bütün olarak yerine getirilmesinde yardımcı olan, istek ve gönüllülüğe dayalı davranışları da ifade etmektedir. Organ davranışları, biçimsel ödül-ceza sistemince dikkate almaması, biçimsel rol davranışlarının üzerinde ve bir bütün olarak örgüt hedeflerinin ulaşılmasında yardımcı olması ile gönüllü ve isteğe bağlı olarak sergilenmesi şeklinde kriterler olarak belirlenmektedir76.
2.1.2. Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Amacı
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı, fazladan rol davranışı kavramından yola çıkan tarafından kapsamlı hale getirilmiştir. Prososyal davranış ve örgütsel spontanlık davranışlarını da incelemektedir. Bireylerin örgüt hedeflerine ulaşmak için gönüllü olarak ve kendiliğinden yaptıkları davranışlar prososyal davranışları oluşturmaktadır. Örgüt içi dayanışmanın arttığı, faaliyetlerin korunduğu ve örgüt imajının yükselmesine katkıda bulunan davranışlar ise spontan davranışı meydana getirmektedir. Gönüllü davranışların olduğu görev ve iş formlarında zorunluluk bulunmayan, ceza gerektirmeyen ve kişisel tercih sonucunda seçilmesi amaç olarak değerlendirilen davranışlardan oluşmaktadır. Özgecilik, üstün görev bilinci, nezaket, yurttaşlık erdemi ve centilmenlik değerlendirme boyutunu ve amaçlarını ifade etmektedir. Örgüte duygusal bağlılık ile bağlanıldığında pozitif etkiye sahip olunduğu, normatif bağlılığın da devamında gelmekte olduğu ve bu etkileşim ile amaca bağlanıldığı değerlendirilmektedir77.
Örgütlerde birimler arasında işbirliği ve takım çalışmaları artmaktadır. Kişisel düzeyde ve örgüt içi vatandaşlık davranışından örgüt düzeyindeki vatandaşlık davranışına geçilebilmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışı sergileyen işletmenin bu davranışı kendisine katkı sağlamaktadır. İlişki içinde olduğu diğer işletmelerden, örgütlerden katacağı katkı diğer çevrelere daha kısa sürede uyum
75 Dursun Bingöl, İnsan Kaynakları Yönetimi, İstanbul Beta Basım Yayımı, 2003, 5 Baskı, s.
33.
76 Deniz Taşçı, “Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ile Örgütsel Öğrenme Değerler İlişkisi”,
Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2007, 373-382, s. 378.
77 Ahmet Cevat Acar, Ücret ve Ödül Yönetimi, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir, 2012,
31
sağlamasına olanak sunmaktadır. Bilgi, tecrübe ve yetenekler örgütler arası, işletmeler arası ve çalışanlar arası aktarılabilmektedir. Örgütsel performans da artmakta yapılacak yardım ve desteklerle diğer örgütün performansı arttırılmaktadır. Örgüt bir yarı mamul üretimini diğer örgüte yaptırarak bilgi aktarım ve diğer yeteneklerinin artmasını da sağlamaktadır. Çalışan olarak ihtiyaç fazlasını farklı örgütlere yönlendirmekte ve insan kaynaklarının gelişmesini de sağlamaktadır. Böylece Örgütsel Vatandaşlık Davranışlarının örgüt ve çalışana birçok katkı ve değer kattığı görülmektedir78.
2.1.3. Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Önemi
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı 1930’lu yıllarda başlayıp günümüze kadar gelen bir kavramsallaşma sürecinden oluşmaktadır. Bağımsız bir kavram olarak ortaya çıkmasıyla başlayan ve birlikte kapsamlı araştırmaların yapıldığı süreci meydana getirmektedir. Klasik örgüt yapısıyla iş birliği davranışı teorisinin öncülerinden Chester I. Bernard’ın görüşleri ile Hawthorne Araştırmalarının sonuçlarını Fritz J. Roethlisberger ve William J. Dickson’un araştırmalarını kapsamaktadır. Peter Blaun’un sosyal gruplar ve örgütlerin değişik dinamiklerini analiz ettiği değişim yaklaşımının, lider-yönetici ile grup üyeleri arasında oluşan ilişkileri içerdiği görülmektedir. Dansereau-Graen ve Haga Mübadele Teorisi’nde yönetici ile çalışan arasındaki, ast ve üst konumdaki bireyler arasındaki ekonomik gereklilik ve sosyal değişim yaklaşımıyla incelemektedir79.
Organ’a göre ödül sistemini doğrudan dikkate almadan bütünsel olarak örgüt işlevlerinin verimli yürütülmesini sağlayan isteğe bağlı birey davranışlarını oluşturmaktadır. Örgütsel davranış çalışanların biçimsel ödül sistemine bağlı olmadan görevleri dışında ve istekleri halinde gerçekleşen davranışlar olarak nitelendirilmektedir. Örgütün işlevsel yapısında etkili olan ve faaliyetlerin bir bütün olarak ele alındığı tutum, davranış olarak nitelendirilmektedir. Bireye ya da çalışana ve örgütün yapısına olumlu sonuçlar, katkılar sağladığı görülmektedir. Bireysel özellik, kişilik yapısı, çevre ile uyum gibi unsurların etkisiyle oluşan ve sonuç itibarıyla bireylerin etkileşim içinde olduğu davranış bireye yönelik örgütsel davranış olup, örgüte yönelik olumsuzluğun önlenmesi, örgüte katkısı olacağı düşünülen düşüncenin iletilmesi, uygulanması ile bireyin aktif bir şekilde örgüte katılımının sağlandığı, birey ve örgüt arasındaki etkileşimin olduğu davranış ise
78 Sezgin, a.g.e., s. 44.
79 Ahmet Karaaslan, “Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ve Bilgi Paylaşımı Arasındaki İlişkiye
32
örgüte yönelik örgütsel davranışı ifade etmektedir. Yardım etme davranışı, centilmenlik, örgütsel bağlılık, örgütsel itaat, bireysel girişkenlik, sivil erdem ve bireysel gelişim örgütsel vatandaşlık davranışının örgüt ile çalışan arasındaki bütünleşik yaklaşımını incelemekte ve değerlendirmektedir80.
Çalışanların bazı takım öncülerine bağlı bulunmaları örgütsel vatandaşlık davranışlarını sergilemektedir. İş tatmini, örgütsel bağlılık, çalışan güveni, çalışan morali, bireyin ruhsal durumu, kişilik özellikleri ve iş tatmini, örgütsel adalet, ihtiyaçlar, liderin özellikleri ve buna bağlı olarak örgüte duyulan güven, kıdem ve hiyerarşik düzey, karara katılma, kişi örgüt bütünleşmesi, motivasyon gibi unsurlar çalışan ile yönetimin davranış ilişkilerini oluşturmaktadır. İşe karşı tutumlar, ihtiyaçlar, demografik değişkenler gibi faktörler kişisel faktörlerden bağlılık faktörünü meydana getirmektedir. Çalışanın örgütte kalma, örgütün bir parçası olduğunu hissetme ve örgüt için çaba gösterme isteği ise örgütün amaç, değer ve bütünlüğünü benimsemesini ifade etmektedir81.
Kişinin iş deneyimleri sonucunda ortaya çıkan olumlu sonuç iş tatmini olumsuz durum ise iş tatminsizliği olarak yansımaktadır. Kişisel istek, gönüllü çaba ve samimi davranış esas kabul edilmektedir. Gönüllülüğü bireyin kendisi seçmekte olup kişisel veya mesleki bilgileri ile ilişkileri desteklenmektedir. Sosyal kabul ve başarma isteği bireyleri belirli şekilde harekete yöneltmekte ve içsel duygularını ortaya çıkarmaktadır. Başarı isteği yüksek olan çalışan görevdeki performanstan aşırı tatmin sağlamaktadır. Çalışan üstünlük ihtiyacını gidermek için örgüte yararlı farklı görevlerde de verilen görevi yerine getirmektedir. Çalışanlar arasında ve çalışanlar için yönetimin göstereceği örgütsel adalet de ayrı bir önem taşımaktadır. Çalışanların tutum ve çalışma istekleri adalet değerlerine göre de şekillenmektedir82.
80 Yücel Kalaycı, Çalışanların Yöneticilerine Duydukları Güvenin ve Örgütsel Adalete İlişkin
Algılamalarının Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Oluşumundaki Rolü, Bir Turizm Örgütünde Uygulama, Akdeniz Üniversitesi, SBE, Antalya, 2000, 114-115, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi).
81 Esra G. Kaygısız, “Özel Güvenlik Personelinin Örgütsel Vatandaşlık Davranışları”,
Gaziantep Üniversitesi, Oğuzeli Meslek Yüksekokulu, 1-18, s. 10.
82 Nigar Demircan, “Örgütsel Güven Kavramı: Nedenleri ve Sonuçları”, Celal Bayar Manisa
33