Önermenin Çeşitleri

Bu başlık altında çalışmamızın konusu gereği önermeler; yüklem ve şart esasına göre (oluşumu bakımından), yüklemlerine göre (olumlu ve olumsuz olması bakımından) ve konularına göre (tekil önerme ve tekil olmayan önerme olması bakımından) incelenecektir.

3.1.2.1. Yüklem ve Şart Esasına Göre Önermeler (Oluşumu Bakımından)

Gazzâlî, yüklem ve şart esasına göre önermeleri yüklemli önermeler, bitişik şartlı önermeler ve ayrık şartlı önermeler olmak üzere üç grupta incelemektedir. Yüklemli Önermeler: Konu ve yüklem olmak üzere iki unsurdan meydana gelmektedir. Konu, kendisinden haber verilen şey iken yüklem ise haberdir. Mesela ‘âlem hâdistir’ ifadesinde âlem konu, hâdistir ise yüklemdir.87 Bitişik Şartlı Önermeler: İki kısımdan (mukaddem ve tâlî) meydana gelmekte bununla birlikte kısımlardan her biri birden fazla önerme içerebilmektedir. Mesela, ‘eğer güneş doğarsa hemen yıldızlar gizlenir’ ifadesinde ‘eğer güneş doğarsa’ mukaddem olarak isimlendirilirken, ‘hemen yıldızlar gizlenir’ ifadesi ise tâlî olarak isimlendirilmektedir.88

Saydığımız bu önerme türlerinin birbirinden farklı olduğu noktalar bulunmaktadır. İlk olarak şartlı önerme ile yüklemli önermenin farklarına değinelim. Şartlı önerme ile yüklemli önerme arasında iki açıdan farklılık bulunmaktadır. İlki; yüklemli önermeyi oluşturan kısımlardan her biri tekil bir terim ifade edebilirken bitişik şartlı önermede böyle bir durum söz konusu değildir. İkinci ise yüklemli önermede konu hakkında soru

86 Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, 103-105.

87 Gazzâlî, Makâsıdu’l-Felâsife, 58; Mi’yâru’l-ilm, 116. 88 Gazzâlî, Makâsıdu’l-Felâsife, 58; Mi’yâru’l-ilm, 116.

28

sorulabilirken bitişik şartlı önerme hakkında soru sorulamamasıdır. Mesela ‘insan hayvandır’ önermesinde insan hayvan mıdır? diye sorulabilir.89

Ayrık Şartlı Önermeler: Ayrık şartlı önermede, iki önermenin birbirinden ayrılması söz konusudur. Mesela, ‘âlem ya hâdistir ya da kadîmdir’ önermesinde iki yüklemli önerme bir araya getirilmiştir. Bu önerme türünde, önermelerden her ikisi aynı anda doğru veya yanlış olamaz.90 Kelâmcılar bu önerme türüne sebr (inceleme) ve taksim (kısımlara ayırmak) adını vermektedirler.91

Bitişik şartlı önerme ile ayrık şartlı önerme arasında da farklılıklar bulunmaktadır. İlk farklılık, ayrık şartlı önermede şart edatı kaldırıldığında ayrık şartlı önermeyi oluşturan her bir parça anlatım yönü hariç herhangi bir sıralamaya sahip olmadığından önerme olmaya devam etmektedir. Ancak bitişik şartlı önermede tâlî olan mukaddemin yerine geçerse anlam değişebilir ve önermelerden biri onay alırken diğeri almayabilir. Mesela ‘âlem ya sonralıdır ya öncesizdir’ önermesi ‘âlem ya öncesizdir ya sonralıdır’ şeklinde döndürüldüğünde anlamda bir değişiklik olmamaktadır. İkinci farklılık ise bitişik şartlı önermede tâlî ve mukaddem arasında ters düşme durumu söz konusu değilken ayrık şartlı önermede önermenin parçalarından her biri diğerine terstir ve ayrıktır. Bu önerme türünde önermelerden birinin varlığı diğerinin yokluğunu gerektirmektedir.92

3.1.2.2. Yüklem ile Konu Arasındaki İlişkinin Olumlu veya Olumsuz Oluşuna Göre Önermeler

Gazzâlî’nin oluşumu bakımından önermeleri; yüklemli önermeler, bitişik şartlı önermeler ve ayrışık şartlı önermeler şeklinde gruplara ayırdığını yukarıda ifade etmiştik. Gazzâlî, üç gruba ayırmış olduğu bu önermelerin her birini nitelikleri bakımından yani yüklemlerinin olumlu ve olumsuz olması bakımından ikiye ayırmaktadır. Yüklemli olumlu önerme; ‘âlem hâdistir’ önermesi olumlu bir önermedir. Bu önerme türünde herhangi bir hal ve zaman eklemesi yapılmamıştır. Yüklemli olumsuz önerme; ‘insan taş değildir’ önermesi olumsuz bir önermedir. Bitişik şartlı olumlu önerme; bu önerme türünde mukaddem ve tâlî olumluda birleşmektedir. Mesela, ‘eğer âlem hâdis ise onun bir yaratıcısı vardır’ önermesinde olduğu gibi. Bitişik şartlı olumsuz önerme; bu önerme türünde ise mukaddem ile tâlî arasındaki bitişiklik

89 Gazzâlî, Makâsıdu’l-Felâsife, 59.

90 Gazzâlî, Makâsıdu’l-Felâsife, 59; Mi’yâru’l-ilm, 118. 91 GazzâlÎ, Mi’yâru’l-ilm, 118.

29

kaldırılmıştır. ‘Eğer güneş doğmuş ise gece mevcut değildir’ önermesinde olduğu gibi. Ayrık şartlı olumlu önerme; bu önerme türünde mukaddem ile tâlî arasında bir ayrılık gerçekleşmektedir. ‘Merkep ya erkektir ya da dişidir’ önermesinde olduğu gibi. Ayrık şartlı olumsuz önerme; bu önerme türünde ise mukaddem ile tâlî arasındaki ayrılık kaldırılmaktadır. ‘Eşek ya erkektir ya da siyah değildir’ önermesinde olduğu gibi.93 Gazzâlî’ye göre yüklemli önermelerde, lafzı olumsuz olup manâsı olumlu olan önermeler bulunmaktadır. Gazzâlî bu önermeleri Ma’dûle (kuralından çıkarılmış) veya

gayru’l-muhassala önermeler olarak isimlendirmektedir. Bu önermeler iyice

incelenmediğinde kıyaslarda hatalar yapılmaktadır. Mesela; ‘Zeyd gözsüzdür’ önermesi olumsuz zannedilmektedir. Sanılanın aksine önermenin anlamı ‘Zeyd kördür’ demektir. Bu önerme ‘Zeyd gözsüz değildir’ şeklinde ifade edildiğinde ise olumsuz olmaktadır. Gerçekte bu önermeler olumludur ancak olumsuz bir lafız ile ifade edilmiştir.94

Gazzâlî’ye göre bir kimse olumlu ve olumsuz arasındaki farkı ayırt edemiyorsa, kıyasta yanlış yapacaktır. Bunun nedeni kıyasta iki olumsuz önermenin bulunmamasıdır. Kıyasın sonuç verebilmesi için iki önermeden biri olumlu olmalıdır.95

3.1.2.3. Konularına Göre Tekil Önermeler ve Tekil Olmayan Önermeler

Konularına göre önermeleri Gazzâlî, el-Mustasfâ ve Mihakku’n-Nazar adlı eserlerinde tekil, mühmel, tümel ve tikel olmak üzere dörde ayırırken, Mi’yâru’l-İlm ve

Makâsıdu’l-Felâsife’de tekil ve tekil olmayan/tümel şeklinde ikiye ayırarak

incelemektedir. Diğer önermeleri tekil olmayan/tümel önermeler altında incelemektedir. Tekil önerme; konusu şahsi olan önerme türüdür. Mesela, ‘Zeyd âlimdir’ gibi. Tekil olmayan önerme; bu önerme türü ‘belirsiz (mühmel)’ ve ‘belirli (mahsûre)’ olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Belirsiz (mühmel) önerme; bu önerme türünde konunun bütün fertlerine veya bir kısmına hükmün yüklendiği açıktır.96 Mesela, ‘insan hüsrandadır’ önermesinde insanların bir kısmının kastediliyor olması mümkündür. Belirli (mahsûre) önerme; bu önerme türünde önermenin niceliği açıkça ifade edilmektedir. Belirli önerme kendi içerisinde tümel ve tikel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Eğer hüküm konunun tamamına yükleniyorsa tümel (bütün insanlar canlıdır), bir kısmına yükleniyorsa tikel (bazı canlılar insandır) önerme adını almaktadır. Buna göre Gazzâlî,

93 Gazzâlî, Mi’yâru’l-ilm, 120-122; Makâsıdu’l-Felâsife, 59-60. 94 Gazzâlî, Mi’yâru’l-ilm, 122; Makâsıdu’l-Felâsife, 60. 95 Çapak, Gazâlî’nin Mantık Anlayışı, 121.