Bu çalıĢmada Türk kültürünün en önemli eserlerinden olan Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi‟nin ilk üç cildinde bulunan fiiller çok yönlü bir bakıĢ açısıyla ele alınmıĢtır. Bundan hareketle XVII. yüzyıl Türkçesinde Evliyâ Çelebi tarafından kullanılan fiiller gerek biçim gerekse anlam bağlamında ortaya konulmaya çalıĢılmıĢ ve o dönemin fiil yapıları hakkında gramatikal bilgi verilmiĢtir.
Evliyâ Çelebi (1611-1682?) elli yılı aĢkın süreyle Osmanlı topraklarını gezmiĢ ve gördüklerini Seyahatnâme adlı eserinde toplamıĢtır. Bu nedenle Evliyâ Çelebi yerli ve yabancı bilim adamları tarafından XVII. yüzyıl Osmanlı edebiyatının en önemli Ģahsiyetlerinden biri olarak bilinmekte ve kabul edilmektedir. Evliyâ Çelebi‟ye atfedilen bu önem elli yılı aĢkın bir süre boyunca Osmanlı topraklarını gezip dolaĢarak mükemmel bir sabır ve azimle kaleme aldığı on ciltlik Seyahatnâmesi‟nden kaynaklanmaktadır. Evliyâ Çelebi gezdiği yerlerin yalnızca coğrafî özelliklerini aktarmakla kalmamıĢ, bununla birlikte o bölgelerin tarihinden, insanlarına, bitkilerine, yiyeceklerine, giyeceklerine, örf ve adetlerine, kendi içlerindeki anlatılarına, mahallî ağızlarına kadar birçok konuda bilgi vermiĢtir. Bu durum eserin muhtevasının ön plana çıkmasına neden olmuĢ ve birçok akademik çalıĢmada eserin muhtevası incelenmiĢtir. Seyahatnâme‟nin muhtevasının ön plana çıkmasıyla eser dil açısından göz ardı edilir olmuĢtur. Seyahatnâme‟nin Türkçe açısından en çarpıcı özelliklerinden birisi Ģüphesiz onun dili ve üslûbudur.
Seyahatnâme, Osmanlı Türkçesi metinlerinin hiçbirinin diline benzemeyen bir dille yazılmıĢtır. Bu dönemde her ne kadar yazarların kendisine has bir üslûbu olsa da Osmanlı Türkçesi metinlerinde genellikle bir söz dizimsel kalıp gelenek olarak kullanılagelmiĢtir. Bu anlamda düĢünüldüğünde Evliyâ Çelebi, özellikle dil yönünden basmakalıp olmayan bir yazardır. Evliyâ Çelebi‟nin dolaĢtığı yerlere ait hususiyetleri anlatırken kullandığı dilin özelliklerini de kendisinin belirlediği, genel
23 eğilime riayet etmediği, kısacası kendi kurallarını kendisinin koyduğu gözlemlenmektedir.
Seyahatnâme kaynak alınmak suretiyle tarih, sanat, halk bilimi, coğrafya konularında, gerek yerli gerek yabancı bilim adamlarınca bir hayli çalıĢma yapılmıĢ olsa da belirtildiği gibi dil bakımından değeri ve nitelikleri konusundan yeteri kadar çalıĢma yapılmamıĢtır.
Türk dilinin tarihî geliĢimine bakıldığında çeĢitli Ģekillerde tasnif edilen tüm dönemlerin özellikleri ortaya açık bir biçimde koyulmuĢtur. Lakin Türk dili üzerine çalıĢan araĢtırmacılar XVI. yy.‟dan XIX. yy.‟a kadar Osmanlı Türkçesi olarak adlandırılan dönemi sürekli göz ardı etmiĢlerdir. Bu nedenle dönemin dil bilgisi hususiyetleri de açık bir biçimde belirlenmemiĢtir. Bu dönemin dil bilgisi olarak yazılmıĢ eserlere bakıldığında Osmanlı Türkçesi içinde kullanılan Arapça vezinler ve Farsça Ģekiller üzerinde durdukları görülür. Bu dönemin Türkçesine has dil özellikleri ise göz ardı edilmiĢtir. Bu bağlamda Seyahatnâme üzerine yapılacak olan bu çalıĢmada Evliyâ Çelebi‟nin kullandığı fiiller çeĢitli açılardan incelecektir. XVII.
yüzyıl Türkçesinin fiil hususiyetlerinin belirlenmesi çalıĢmanın asıl amacıdır.
Evliyâ Çelebi, Türkçe ifade çeĢitliliği ve zenginliğinin yanında dilde kullanılan yabancı unsurları gerek biçim gerekse kelime boyutunda dil bilgisi kurallarını da zorlayarak kendisine özgün bir dil oluĢturmuĢtur. Bu özgün dil gezip dolaĢtığı yerlerde duyduğu ve gördüğü olayları anlatırken dikkatle yazıya geçirme çabasından da kaynaklanmaktadır. Çünkü Evliyâ Çelebi aktardığı olayların özgünlüğünü bozmamak için ayrı bir özen göstermektedir. Bu anlamda kekeme bir kiĢinin konuĢmasını, kedi sesini, güvercin çağıran bir kimsenin sesleniĢini olduğu gibi aktarmak ve duyduğu sesleri yazıya geçirmek istemiĢtir. Bu durum fiiller için de geçerlidir. ÇalıĢmada Evliyâ Çelebi‟nin dilindeki fiiller tespit edilmiĢ ve bunların yapısal ve anlamsal özellikleri belirlenmiĢtir. Evliyâ Çelebi‟nin dönemin standart Türkçesini yansıtacak nitelikte birisi olması da onun kullandığı fiillerin ve onların çekimlerinin incelenmesini önemli kılmaktadır.
Türkçenin kapsamlı bir gramerinin yazılabilmesi için tarihî devirlerinin ayrı ayrı incelenmesi gerekir. Bu dönemler incelenirken de o dönemin belli baĢlı eserlerinin gramerlerinin hazırlanması gerekir. Eserler bu Ģekilde incelendikçe
24 dönemlerin dil özelliklerini de belirlemek kolaylaĢacaktır. Bu bağlamda Türkçenin tarihî dönemlerinden birisi olan XVII. yy. Türkçesi ve bu devrin en önemli eserlerinden olan Seyahatnâme üzerine de çalıĢma yapılmasının önemi açıktır.
Bunlarla birlikte Seyahatnâme, döneminin imlâsıyla ilgili de önemli malzemeler vermektedir. Evliyâ Çelebi‟nin Türkçe ve yabancı kelimelerin o dönemde bilinen imlâlarını değiĢtirerek yazdığı bilinmektedir. Ancak söz konusu bu kelimeler aslında konuĢma dilini yani söyleyiĢi yansıtmaktadır. Bu anlamda konuĢma dilini yansıtmak isteyen Evliyâ Çelebi‟nin bu kelimelerini yazım yanlıĢı olarak saymamak, aksine o dönemin ağız özelliklerini gösteren kelimeler olarak bakmak yerinde olacaktır. ÇalıĢmada Evliyâ Çelebi‟nin kullandığı yerel özellikleri yansıtan fiiller de ayrıca ele alınmıĢtır.
Evliyâ‟nın kendi el yazması olması ve sürenin kısıtlı olması nedeniyle oldukça hacimli bir eser olan Seyahatnâme‟nin ilk üç cildinde yer alan fiiller bu çalıĢmanın ana konusunu oluĢturmuĢtur. Üç cilt ele alınırken Dankoff, Dağlı, KurĢun ve Kahraman‟ın1 transkripsiyonlu metni esas alınmıĢtır. Çünkü yapılan bu fiil çalıĢmasında asıl amaç metinde bulunan fiillerin kullanım alanlarının incelenmesidir.
Bununla birlikte yine de transkripsiyonlu metinde Ģüphe edilen noktalar yazmalardan kontrol edilmek suretiyle değerlendirilmiĢtir.
Topkapı Sarayı Kütüphanesi 304 numaralı yazma hem birinci kitabı hem de ikinci kitabı içermektedir. 305 numaralı yazmada ise üçüncü cilt bulunmaktadır. Ġlk iki kitapta yer alan varakların numaraları [1a]‟dan baĢlayıp [374b]‟de sona ermektedir. Üçüncü cilt ise tekrar [1a]‟dan baĢlamakta ve [185b]‟de sona ermektedir.
1 DANKOFF, Robert; KAHRAMAN, Seyit Ali; DAĞLI, Yücel, (2011), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 1. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul.
KURġUN, Zekeriya; KAHRAMAN, Seyit Ali; DAĞLI, Yücel, (2011), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 2. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul.
KAHRAMAN, Seyit Ali; DAĞLI, Yücel, (2011), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 3. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul.
25 Üçüncü cildin tekrar [1a]‟dan baĢlaması nedeniyle çalıĢmada karıĢıklık olmaması nedeniyle üçüncü ciltte varak numarasının baĢına 3/ ifadesi eklenmiĢ ve varaklar 3/[1a] Ģeklinde gösterilmiĢtir. Birinci kitap [1a]-[217b]; ikinci kitap [218a]-[374b];
üçüncü kitap ise 3/[1a]-3/[185b] arasını içermektedir. ÇalıĢmada verilen örneklerden önce numaralar gösterilmiĢ daha sonra örnek ifadeler altında yazılmıĢtır.
ÇalıĢma temelde iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde “Fiil Türleri”
ele alınmıĢ ve üç ciltte yer alan farklı türlerdeki fiiller fiĢlenmiĢtir. FiĢlenen bu fiiller türlerine göre ayrılmıĢ ve ilgili bölümlerde ele alınmıĢtır. Kök fiiller ses diziliĢlerine göre sınıflandırılmıĢ ve her fiilin metinde geçen anlamı gösterilmiĢtir. TüremiĢ fiiller ise temelde “isimden türemiĢ fiiller” ve “fiilden türemiĢ fiiller” Ģeklinde ele alınarak bunları türeten eklere göre sınıflandırılmıĢtır. Böylece Seyahatnâme‟nin ilk üç cildinde yer alan türetme ekleri ortaya koyulmaya çalıĢılmıĢtır. BirleĢik fiiller ise yine kendi içinde sınıflandırılmıĢ ve bu sınıflandırmaya ait örnekler ilgili bölümlerin altında gösterilmiĢtir. ÇalıĢmanın ikinci bölümü ise “Fiil ile Ġlgili Kategoriler”
baĢlığını taĢımaktadır. Bu bölüm altında fiil ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili olan kategoriler ele alınmıĢtır. KiĢi, zaman, kip, kiplik, birleĢik çekimler, görünüĢ, kılınıĢ, istem, soru, olumsuzluk, sıfat-fiiller, zarf-fiiller ve Seyahatnâme‟de yer alan yerel fiiller değerlendirilmiĢtir. ÇalıĢmada her baĢlık ayrı ayrı incelenmiĢ ve bu baĢlıklarla ilgili kaynaklar değerlendirilmek suretiyle bu kategorilerin Evliyâ Çelebi‟deki yansıması gösterilmeye çalıĢılmıĢtır.