Öküz Arabası

Osmanlı belgelerinde ‘‘ araba-yı kav’’, ‘‘öküz arabası’’, ‘‘camus arabası’’ ve ‘‘otluk

arabası’’¹⁰⁷¹ şeklinde değişik isimlerle adlandırılmasına rağmen bu isimlerin tamamı öküz arabası için kullanılmıştı. Bu arabalara öküz, camus veya kara sığır koşulmuştu¹⁰⁷².

1695 ve 1696 Avusturya seferlerinde; Tophane, Cebehane, Daire-i hümâyun ve Istabl-ı âmire mühimmatı¹⁰⁷³, başmuhasebe ve mevkufât defterleri¹⁰⁷⁴, Hazine-i âmire mühimmatı öküz arabalarıyla taşınmıştı¹⁰⁷⁵. Yeniçeri, Cebeci, Copçu ve Toparabacı ocakları ağırlıklarının taşınmasında da bu arabalar kullanılmıştı¹⁰⁷⁶.

Sefere katılan eyalet askerlerinin mühimmat ve eşyasını taşımada bu arabalardan istifade edilirken¹⁰⁷⁷, ordunun ihtiyacı olan zahire ve hububatın naklinde de her bir menzilde 50¹⁰⁷⁸-60’ar araba¹⁰⁷⁹, Belgrat’tan Tımışvar tarafına geçen ordunun ihtiyacı olan zahirenin taşınması için de 200 araba istihdam edilmişti¹⁰⁸⁰.

1067 BOA, D.BŞM, 1132/92, 14 Z 1107 (15 Temmuz 1696). 1068 Lambert, ‘‘Ulaşım’’, s.68-69. 1069 BOA, KK, 2761, vr.139b, 26 C 1106( 11 Ocak1695). 1070 BOA, D.BRZ, 115/5-80. 1071 BOA, KK, 2763, s.287.

1072 Ertaş, Sultanın Ordusu, s.82-83. 1073 BOA, KK, 2761, vr.31b. 1074 BOA, D.BŞM, 1080/78, 27 RA 1107 ( 5 Kasım 1695). 1075 BOA, D.BŞM, 1080/4. 1076 BOA, D.BŞM, 775, s.34. 1077 BOA, D.BŞM, 1116/61, 10 L 1107 (13 Mayıs 1696). 1078 BOA, D.MKF, 515/202, 27 Z 1106 (8 Ağustos 1695).

Belgrat’tan Tımışvar’a yapılan zahire naklinde kullanılan arabalar Eflak Vilayeti’nden tedarik olunarak, bunlardan aynı zamanda köprü tamirinde kullanılmak üzere istifade edilmişti¹⁰⁸¹. Zahire nakli yapılırken Eflak’tan tedarik olunan arabaların yeterli gelmemesi üzerine tüccar arabaları kiralanmıştı. Ancak bu arabaların da yetmeyeceği anlaşılınca deve ve at tedarik olunmuştu¹⁰⁸².

Seferde farklı amaçlarla kullanılan arabalara yüklenen zahire, mühimmat ve cephane miktarı da yüklenen şeyin cinsine göre değişmiştir. Tekirdağ’dan Edirne’ye¹⁰⁸³ ve Varna’dan Niğbolu’ya nakledilen cephane mühimmatının her 10’ar kantarı (563 kg)¹⁰⁸⁴, menzillere nakledilecek unun her 26 kilesi (650 kg)¹⁰⁸⁵, Belgrat’a gönderilen pirincin her 50 kilesi¹⁰⁸⁶, menzillere nakledilen odunun 2 çekisi ve otun 200 kıyyesi(256,5 kg)¹⁰⁸⁷, Rusçuk, Niğbolu ve Vidin iskelelerinden Sofya’ya gönderilen sade yağın her 500 kıyyesi (641 kg) birer öküz arabasına yüklenmişti¹⁰⁸⁸.

Seferde öküz arabalardan her birine koşulan camus ve öküz sayıları da farklıydı. Şahi top arabalarından her birine ikişer, havan topu arabalarına üçer, cephane arabalarına birer1089 çift öküz veya ikişer çift kara sığır öküzü1090 ve otluk arabalarına birer çift öküz koşulmuştu1091.

3-Arabaların Temin Edilmesi

1695 ve 1696 Avusturya seferlerinde liva, kaza ve köylerden arabalar kiralanması kararı alınmıştı. Alınan bu karardan sonra kazalardaki halkın durumu ve araba sayısına arabalar paylaştırılmıştı. Hangi kazadan ne kadar araba kiralanacağı belirlendikten sonra, araba kiralanması işiyle mübaşirler sorumlu tutulmuşlardı. Görevli mübaşirler kazalara gönderilerek kaza kadısı, ayanı ve halkın önünde o kazanın kiralık olarak vermesi gereken araba sayısını yüksek sesle ilan etmesinden sonra arabaların kiralama işlemleri hemen başlatılmıştı¹⁰⁹². 1079 BOA, D.BŞM, 794, s.15 ; KK, 2763, s.274. 1080 BOA, MAD, 9880, s.17. 1081 BOA, MD, 108, s.218-29, h.935. 1082 BOA, MAD, 9880, s.45, 20 RA 1107. 1083 BOA, K.K, 2761, vr.41b. 1084 BOA, KK, 2763, s.253, 23 Ş 1107 ( 28 Nisan 1696). 1085 BOA, D.MKF, 523/97. 1086 BOA, KK, 2761, vr.134b ; KK, 2763, s.277. 1087 BOA, D.MKF, 537/59. 1088 BOA, KK, 2761, vr.140a. 1089 BOA, D.MKF, 507/127. 1090 BOA, D.MKF, 518/123, 8 RA 1107( 17 Ekim 1695). 1091 BOA, KK, 2763, s.287.

Arabaların kiralanmasından sonra yerlerinden hareketle belirtilen yerde bulunmalarını sağlama görevi de mübaşirlere verilmişti¹⁰⁹³. Hareketinden önce arabalar üzerine birer arabacı ve tüm arabalar üzerine bir arabacıbaşı tayin olunmuştu. Arabacıbaşının seçiminde kefil gösterilmesi şart koşularak, kefillerinin isimleri ve meskun oldukları köyler mevkufat defterine kaydolunmuştu¹⁰⁹⁴.

Arabacıların seçimi de devlet tarafından önemli bir husus olarak görülerek, araba sürücülerinin güvenilir olmasına dikkat edilmişti. Bu nedenle arabacıların ‘‘oğlan’’, ‘‘uşak’’, ‘‘asker’’ ve ‘‘çingene’’ tayfasından olmamasına özen gösterilmişti. Bunların dışında seçilecek arabacılara, güvenilecek kefillerinin olması şartı getirilmişti. Araba kiralanan kazaların kadısı ve diğer idarecilerine belirtilen hususlara dikkat etmeleri istenmiş idi¹⁰⁹⁵. Ancak her ne kadar dikkat edilse de bazı arabacıların vefatı üzerine, yerlerine tutulan arabacıların asker ve çingene mukaveleleri bulunduğundan, bu kişiler görevdeyken arabalarını bırakarak firar etmişlerdi. Bu durum karşısında, yeni tutulan arabacıların güvenilir kişiler arasından seçilmesine daha çok özen gösterilmesi için emir verilmişti¹⁰⁹⁶.

Kiralanan arabaların seferde hazır bulunmamaları da ayrı bir problem oluşturmuştu. Sefer mühimmatını taşımak üzere kiralanan öküz arabaları, her zaman için göreve gelmeyip gelse bile firar edenler olmuştu. Firar eden araba sahiplerinden kendilerine ödenen paradan fazlası alınarak cezalandırılmışlardı¹⁰⁹⁷.

Sefer için tutulacak arabalarda bulunması gereken özellikler devlet tarafından önceden belirlenmişti. Buna göre arabaların ‘‘kavi’’, ‘‘müstahkem’’ ve ‘‘üzerlerinin örtülü’’ olmasının yanı sıra, arabaları çekecek öküzlerin genç ve dayanaklı olanlarından seçilmesi dikkat edilen hususlardan olmuştu. Bu nedenle araba kiralanacak kazaların kadılarına, kiralanan arabaların sağlam ve müstahkem, bunları çekecek camusların ‘‘tüvânâ’’ ve dayanaklı olması, eğer bulunmaz ise her bir araba için birer çift kara sığır öküzü tedarik edilmesi istenmişti¹⁰⁹⁸.

1093 BOA, KK, 2763, s.215.

1094 ‘‘Beher kazâ kendi arabalarının üzerine mu’tâd üzere mu’temed-i âliye arabacı başı tahsîl ve ta’yîn ve kefâletiyle ma’rifet-i şer’ ile ale’l-esâmî karyeleri esâmîleri ile tahrîr ve defter olunup mevkufât defterlerine kayıd olunmak üzere irsâl ve defter olunup…’’ Bk. BOA, KK, 2761, vr.31b, 16 CA 1106 ( 2 Ocak 1695). 1095 BOA, KK, 2763, s.146-147.

1096Filibe, Tatarpazarı, Razlık ve Samakov kadılarına tutulacak arabalarla ilgili gönderilen hüküm için bk. BOA, KK, 2763, s.147, 15 C 1107 (21 Ocak 1696).

1097 Sefer mühimmatı taşımak için Edirne arabacılar kethüdası tarafından kiralanan 4 arabanın Filibe ve başka mahallerden firar ettikleri, firarilerin yakalanarak, Edirne defterdar vekili tarafından her bir arabacıdan 200’er kuruş alınarak cezalandırılması istenmiştir. Bk. BOA, D.BŞM, 1094/24, 23 C 1107 (29 Ocak 1696).

Kiralanan öküz arabaları, çeşitli amaçlarla kullanılmak için başlarında bir arabacı-başı olduğu halde, Davutpaşa Sahrası¹⁰⁹⁹, Edirne Sahrası, Sofya ve Filibe’ye gönderilmişti. Arabaların kiralanan yerlerden hareket ederek nevruzdan (21 Mart) 10 gün önce belirtilen yere varması istenmişti¹¹⁰⁰. 1695 Avusturya Seferi için kiralanan arabalar Edirne Sahrası’na gönderilirken¹¹⁰¹; 1696 Avusturya Seferi için kiralanan arabalardan 551’i Davutpaşa Sahrası’na, 1.179’u Edirne Sahrası’na¹¹⁰², 637’i Filibe’ye ve 450’i Sofya’ya gönderilmişti¹¹⁰³.

Araba sahiplerine, tutuldukları andan itibaren sefer hizmetinde bulunuş şekline göre günlük, aylık ya da toptan ücret ödenmişti. Ödenen ücret miktarı, yüklenen şeyin cinsi ile gidilen yolun uzunluğuna göre değişmişti. Menzillere zahire naklinde kullanılan arabalardan her birine 30’ar¹¹⁰⁴, yol ve köprü tamirinde çalışanlara 40’ar akçe yevmiye ödenmişti¹¹⁰⁵. Mısır’dan Gelibolu’ya gelen askerlerin eşyalarını Edirne’ye taşıyan her bir arabaya 5’er kuruş ödenmişti¹¹⁰⁶. Edirne’de bulunan top arabalarının atlarına otluk çekecek arabalara 300’er¹¹⁰⁷, cephane mühimmatını Tekirdağ’dan Edirne’ye getirenlere 500’er akçe¹¹⁰⁸ ödenmişti. Cephane mühimmatını Varna’dan Niğbolu’ya nakledenlere 6’şar1109, fırkate ve kalite mühimmatını Varna’dan Rusçuk’a götürenlere ise 3’er kuruş ücret ödenmişti1110. Ordu ile beraber hareket eden arabalar sefer süresince kiralandığından bunlara 1.000’er akçe ödenmesi uygun görülerek, iki buçuk aylık ücretleri peşin olarak ödenmişti¹¹¹¹.

1099 Abdülkadir Özcan, ‘‘ Davut Paşa Sahrası’’, DİA, IX, İstanbul 1994, s.45. 1100 BOA, D.MKF, 27773, s.14.

1101 BOA, KK, 2761, vr.31b; KK, 2763, s.215.

1102 BOA, KK, 2763, s.215, 15 B 1107 ( 19 Şubat 1696). 1103 BOA, KK, 2763, s.215 ; D.MKF, 27773, s.17. 1104 BOA, D.BŞM, 794, s.15.

1105 BOA, MAD, 3992, s.138, 12 Ş 1106 (12 Şaban 1695). 1106 BOA, D.BŞM, 1116/61, 10 L 1107 (13 Mayıs 1696). 1107 BOA, KK, 2763, s.287, 15 N 1107 ( 18 Nisan 1696). 1108 BOA, KK , 2761, vr.41b ; D.MKF, 506/ 8.

1109 BOA, K.K, 2761, vr.41-b; D.MKF, 506/8. 1110 BOA, D.MKF, 505/84, 7 Ş 1106 (12 Mart 1696).

Tablo 20: 1695 ve 1696 Avusturya Seferlerinde Öküz Arabası Kiralanan Livalar ve

Arabası Sayısı¹¹¹²:

1695 Avusturya Seferi 1696 Avusturya Sefer i

Kiralanan liva ^Araba Sayısı Kiralanan liva Araba Sayısı

Paşa 600 _{Paşa 745} Vize 173 _{Vize 185} Çirmen 70 _{Çirmen 117} Gelibolu 194 _{Gelibolu 210} Silistre 523 _{Silistre 602} Niğbolu 373 _{Niğbolu 462}

Hasha-yı İstanbul 43 _{Hasha-yı İstanbul 51}

Selanik 98 _{Selanik 110}

Vilayet-i Eflak Vilayet-i Eflak 350

Toplam 2074 Toplam 2832

Tablo 20’de görüldüğü gibi 1695 Avusturya Seferi’nde Paşa, Gelibolu, Vize, Silistre ve Niğbolu livalarından 3.340 araba kiralanma kararı alındığı halde, halkın durumu göz önünde bulundurularak bunlardan 1.366’sı affolunmuş ve 2.074 adet öküz arabası kiralanmıştı¹¹¹³. Arabalara her ay için 1.000’er akçe ücret ödenmişti. Arabalara ödenen ücret, araba kiralanan livaların 1695 senesi bedel-i sürsat malından karşılanmıştı¹¹¹⁴.

1696 Avusturya Seferi’nde Paşa, Vize, Çirmen, Gelibolu, Nigbolu, Silistre ve Selanik livalarına tabi kazalar ile İstanbul’un Has kazaları ve Eflak Vilayeti’nden 2.832 ¹¹¹⁵, bir başka kaynağa göre ise 2.826 araba kiralanmıştı¹¹¹⁶. Eflak Vilayeti hariç diğer livalardan kiralanan 2.482 arabadan her birine aylık 1.000’er akçe, Eflak Vilayeti’nden kiralanan 350 arabadan her birine ise 5’er kuruş ücret ödenmişti. Ödenen para araba kiralanan yerlerin 1695 ve 1696 seneleri sürsat, avarız, nüzul ve bakaya-yı şairhâne bedelleri ile Eflak Vilayeti Cizyesi’nden karşılanmıştı¹¹¹⁷.

Ordu ile beraber çeşitli birimlerin hizmetinde olmak üzere kiralanan arabalar, başta sefere katılan diğer bürokrat ve ocaklı askerlerin mühimmat ve eşyasını taşınması için her 1112 BOA, D.MKF, 27710, s.6; D.MKF, 27747, s.6. 1113 BOA, D.MKF, 27747, s.6, 23 N 1106 (7 Mayıs 1695). 1114 BOA, D.MKF, 27710, s.6; KK, 2761, vr.141a-148a. 1115 BOA, KK 2763, s.192, 5 B 1107 (9 Şubat 1696). 1116 BOA, D.MKF, 27773, s.15.

1117 BOA, D.MKF, 518/123, 8 RA 1107 (17.10.1695). Eflak Vilayeti’nden toplam 650 öküz arabası kiralanması istenmişti; ancak halkın durumu göz önünde bulundurularak 100 araba tenzil edilerek, toplam 550 araba kiralanmış, kiralanan arabaların 300 adetinin Tımışvar ve 250 adetinin Belgrat’ta istihdam olunması için Eflak Voyvodası’na yazılan hüküm için bk. BOA, KK, 2763, s.192, 5 B 1107 (19 Şubat 1696).

birime ihtiyacına göre ve sayıları daha önceden belirlendiği biçimde dağıtılmıştı. Dağıtımda, makam, mevkii ve statülerinin yanı sıra, araba verilen yerlerin ihtiyaçları etkili olmuştu.

Tablo 21: 1695 Avusturya Seferinde Öküz Arabası Dağıtılan Birimler ve Araba

Sayısı¹¹¹⁸:

1695 Avusturya Seferi

Araba verilen yer Dağıtılan araba sayısı

Kilâr-ı âmire ocağı 400 Cebeci Ocağı 755 Topçu Ocağı 170 Top Arabacıları Ocağı 30

Yeniçeri Ocağı 31 Meşale Mühimmatı 24 Hâssa Buzcular 10 Hâssa Ekmekçiler 6 Sadr-ı âli dairesi 425 Ordu-yı hümâyun

Defterleri 130 Divan Ahalisi 80 Ser etıbbâ-yı hassa 12

Toplam 2.073

Tablo 5’te gösterildiği gibi 1695 Avusturya Seferi’nde veziriazamın dairesi, Yeniçeri, Cebeci, Topçu, Toparabacı ocakları ile Divan ahalisi, etıbbâ-yı hassa, ordu defterlerinin hizmetine 2.073 öküz arabası verilmişti¹¹¹⁹. Dağıtılan araba sayıları dikkate alındığında her bin yeniçeri askerine, dört cebeci askerine, dokuz topçu askerine, on beş Toparabacısına mühimmat ve eşyalarının taşınması birer araba verilmişti. Diğer birimlerdeki hizmet erbabının sayıları bilinmediğinden kaç kişiye bir adet arabanın tahsis edildiği konusunda tahminde bulunmak mümkün değildir.

Menzillerde konaklayan orduya ve sınırdaki kalelere zahire nakli ile kale tamirinde kullanılmak için öküz arabaları kiralanmıştı. Yalnız ordu iaeşesi için satın alınan zahirenin taşıma işi halka bir mükellefiyet olarak yüklendiğinden zahire nakli için araba tutulan yerler ile araba sayısını tespit etmek güçleşmiştir. 1695 Avusturya Seferi’nde menzillere odun ve ot naklini sağlamak için Cisr-i Mustafapaşa Menzili’nden Musapaşa Palangası’na kadar her menzil için kazalardan 50 adet öküz arabası kiralanmış ve arabalara yevmiye 30’ar akçe ücret ödenmişti¹¹²⁰. Ayrıca Tımışvar Kalesi’nin tamiri ve Belgrat Ambarı’na zahire, otluk ve odun taşınması için Eflak vilayetinden 280 adet öküz arabası kiralanmış; bunlardan 140’ı

1118 BOA, D.BŞM, 775, s.34. 1119 BOA, D.BŞM, 775, s.34. 1120 BOA, D.BŞM, 794, s.15.

Tımışvar kalesinin tamirinde kullanılmak üzere kale muhafızına, 140 adeti de odun ve zahire taşımak üzere Eflak Voyvodası tarafından Belgrat Ambar Emini’ne teslim edilmişti¹¹²¹.

1696 Avusturya Seferi’nde menzillerde konaklayacak Daire-i hümâyun ve orduya odun, otluk ve zahire taşımak için her bir menzil için 60’ar adet öküz arabası kiralanarak nüzul eminine teslim edilmiş ve kiralanan her bir arabaya 10’ar para (40 akçe) ücret ödenmişti¹¹²². Ayrıca Edirne’de bulunan top arabası atlarına otluk çekmek için 11 otluk arabası kiralanarak, bunlardan her birine 300’er akçe ücret ödenmişti¹¹²³. Bu seferde Istabl-ı âmire davarları için Sirem, Pançova, Bögürdelen ve Kutluca’dan satın alınan 5000 araba otluğun Belgrat Ambarı’na götürülmesi için her bir arabaya 20’er para (80 akçe) ücret ödenmişti. Yine Belgrat’ta bulunan orduya Hisarcık, Semendre ve Kutluca’daki dağlardan kesilen 3000 araba odunun her 2 çekisi bir arabaya bindirilerek, 12’şer para (48 akçe) ücret ödenmişti¹¹²⁴.

Menzillere yapılan zahire naklinin yanı sıra, askerlerin tayinatları için Kilâr-ı âmire ocaklığı olan Filibe’den tedarik olunan pirincin Belgrat’a nakli için de Filibe, Tatarpazarı, Zağra ve Çırpan kazalarından öküz arabası kiralanmıştı. Tedarik olunacak pirincin nakli için araba kiralanan kazalar ve bunlara ödenen nakliye ücreti aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 22: Pirinç Nakletmek Üzere Öküz Arabası Kiralanan Kazalar ve Araba Sayısı¹¹²⁵:

1695 Avusturya Seferi 1696 Avusturya Seferi Araba kiralanan kaza Araba sayısı Ödenen para (akçe ) Araba kiralanan kaza

Araba sayısı Ödenen para (akçe) Filibe 100 250.000 Filibe 80 96.000 Tatarpazarı 50 100.000 Tatarpazarı 40 48.000 Sofya 50 100.000 Zağra-yı Cedid 20 24.000 - - Akçakızanlık 20 24.000 - - Çırpan 20 24.000 - - Diğer kazalar 40 48.000 Toplam 200 500.000 Toplam 220 264.000 1121 BOA, D.MKF, 504/ 93, 2 Ş 1106 (18 Mart 1695).

1122 BOA, KK, 2761, vr.105b, 27 C 1106 (12 Şubat 1695) ; KK, 2763, s.274, 3 N 1107 (6 Nisan 1696). 1123 BOA, KK, 2763, s.287.

1124 BOA, KK, 2763, s.205-206, 215, 15 B 1107 (19 Şubat 1696), 1125 BOA, KK, 2761, vr.134b; KK, 2763, s.277.

Tablo 6’da görüldüğü gibi, 1695 Avusturya Seferi için Kilâr-ı âmire ocaklığı olan Filibe ve Tatarpazarı kazalarından tedarik olunan 10.000 kile pirincin Belgrat’a nakli için Filibe, Tatarpazarı ve Sofya Kazaları’ndan 200 öküz arabası kiralanarak, her bir arabaya 50’er kile pirinç yüklenmişti. Arabalara yüklenen pirincin her bir kilesi için 50’şer akçe nakliye ücreti ödenmişti. Ödenen para Tatarpazarı sakinlerinden Kılavuz-zâde Mehmed Ağa’nın zimmetinde bulunan has malından karşılanmıştı¹¹²⁶. 1696 Avusturya Seferi’nde Belgrat’ta bulunan ordu için yine Kilâr-ı âmire ocaklığı olan Filibe’den tedarik olunan 11.000 kile pirincin her 50 kilesi için bir araba olmak üzere, Filibe, Tatarpazarı, Zağray-ı Cedid, Akçakızanlık, Çırpan kazalarından 220 adet öküz arabası kiralanmıştı. Arabalardan her birine taşıyacağı her bir kile için 24’er akçe nakliye ücreti ödenmişti. Ödenen para, 1107/1696 senesi Filibe Nezareti malından temin olunmuştur¹¹²⁷.

Sefere katılan Mısır askerlerinin nakli için başlangıçta deve kiralanması uygun görülmüşken, yeterli miktarda devenin tedarik olunamaması nedeni ile araba kiralanmıştır¹¹²⁸.

Tablo 23: Mısır Askeri için Kiralanan Araba¹¹²⁹.

1695 Avusturya Seferi 1696 Avusturya Seferi Araba kiralanan kaza Araba sayısı Ödenen para (akçe ) Araba kiralanan kaza Araba sayısı Ödenen para (akçe) Kumanova 50 25.000 Gelibolu 50 30.000 İvraniye 60 30.000 Şehirköy 60 36.000 Koçan 25 12.500 İnecik 40 42.000 Malkara 50 48.000 Keşan 60 54.000 Cisriergene 40 42.000 Toplam 135 67.500 Toplam 280 168.000

1695 Avusturya Seferi’nde Kahire’den gelen Mısır askerlerinin mühimmat ve eşyalarının Kumanova’dan Niş’e nakli için gedikli çavuşlardan Halil Çavuş tarafından Kumanova, İvraniye ve Koçan kazalarından 135 adet öküz arabası kiralanmıştı. Arabalardan her birine 500’er akçe ücret ödenmişti1130. 1696 Avusturya Seferi’nde Mısır’dan Gelibolu’ya gelen Mısır askerlerinin mühimmât ve eşyalarını taşımak üzere, mekari develeri kiralanması

1126 BOA, KK, 2761, vr.134b, 6 N 1106 (20 Nisan 1695). 1127 BOA, KK, 2763, s.277, 2 N 1107 (16 Nisan 1695). 1128 BOA, D.BŞM, 1116/61, 10 L 1107 (13 Mayıs 1696).

1129 BOA, D.MKF, 518/142 ; D.BŞM, 1116/61, 10 L 1107 (13 Mayıs 1696). 1130 BOA, D.MKF, 518/142, 26 Za1106 ( 8 Temmuz 1695).

için ferman gönderilmiş; ancak yeterli sayıda deve bulunmadığından Gelibolu, Şehirköy, İnecik, Malkara, Keşan, Hayrabolu ve Cisriergene kazalarından 300 adet öküz arabası kiralanarak, her bir arabaya 5’er kuruş (600 akçe) ücret ödenmişti¹¹³¹.

Yol ve köprü tamirinde kullanılacak kereste ile diğer malzemelerin nakli için de öküz arabaları kiralanmıştı. Edirne’den Belgrat’a varıncaya dek, yol üzerindeki köprülerin tamirinde kullanılacak mühimmat ve kerestenin nakli için çevre kazalardan öküz arabası temin edilmişti. Yol ve köprü tamiri için kereste ve malzeme taşıyan arabalardan her birine yevmiye 40’ar akçe nakliye ücreti ödenmişti¹¹³².

Sefer sırasında Tophane ve cephane mühimmatı İstanbul’dan gemilerle Tekirdağ’a gönderilmiş, buradan tutulan öküz arabaları ile Edirne’ye gönderilmişti¹¹³³. Ayrıca gemilerle Karadeniz üzerinden Varna’ya gönderilen Tophane ve cephane mühimmâtının Varna’dan Niğbolu’ya nakli için de öküz arabası kiralanmıştı¹¹³⁴.

Tablo 24: Tophane ve Cephane Mühimmatı için Öküz Arabası Kiralanan Kazalar ve

Araba Sayısı¹¹³⁵:

1695 Avusturya Seferi 1696 Avusturya Seferi

Kiralanan kaza Araba sayısı

Ödenen ücret (akçe)

Kiralanan kaza Araba sayısı Ödenen ücret (kuruş) Dimetoka 50 25.000 Gelibolu 30 150 - - - Ferecik 15 75 - - - Malkara 25 125 Tekirdağı 100 50.000 Tekirdağı 80 400 - - - İnecik 10 50 - - - şehrköy 40 200 Hayrabolu 51 25.500 Hayrabolu 50 250

Cisr-i Ergene 50 25.000 Cisr-i Ergene 50 250

- - - İpsala 25 125

- - - Keşan 50 250

Toplam 251 125.500 Toplam 375 1.875

Tablo 24’te görüldüğü gibi 1695 Avusturya Seferi’nde 2.514 kantar ağırlığındaki cephane mühimmatını Tekirdağ’dan Edirne’ye nakletmek için Tekirdağ, Cisriergene, Dimetoka, Hayrabolu kazalarından 251 öküz arabası kiralanarak her bir arabaya 500’er akçe ücret ödenmişti¹¹³⁶. Ayrıca gemilerle Varna’ya nakledilen cephane mühimmatının, 1131 BOA, D.BŞM, 1116/61, 10 L 1107 (13 Mayıs 1696). 1132 BOA, MAD, 21917, s.2-6 ; KK, 7426, s.4. 1133 BOA, KK, 2763, s.252, 23 Ş 1107 (28 Mart 1696). 1134 BOA, KK, 2763, s.253, 23 Ş 1107 (28 Mart 1696). 1135 BOA, D.MKF, 506/ 8; D.MKF, 529/ 92. 1136 BOA, KK , 2761, vr.41b ; D.MKF, 506/ 8.

buradan Niğbolu’ya ulaştırılması için de Varna, Hacıoğlupazarı, Prevadi ve Balçık kazalarından 364 öküz arabası tutularak, her birine 6’şar kuruş ücret ödenmişti¹¹³⁷.

1696 Avusturya Seferi’nde İstanbul’dan deniz yoluyla Tekfurdağı İskelesi’ne nakledilen Tophane ve cephane mühimmatının Edirne’ye nakli için Gelibolu, Ferecik, Malkara, Tekirdağı, İnecik, Şehirköy, Hayrabolu, Cisriergene ve Keşan kazalarından 375 adet öküz arabası kiralanmıştı. Ancak önceki yılda, her bir arabaya 500’er akçe ücret verildiği halde, bu seneki sefer nakliyesi bahar mevsiminden evvel yapıldığından 5’er kuruş (600 akçe) ücret ödenmişti¹¹³⁸. Ayrıca İstanbul Cebehanesi’nden gemilerle Varna İskelesi’ne nakledilen 559 kantar mühimmatın buradan Niğbolu’ya nakli için de 50 adet öküz arabası tutularak önceki senede olduğu gibi 6’şar kuruş ücret ödenmişti¹¹³⁹.

Tuna Nehri’ndeki miri gemilerinden olan fırkate ve kalitelerin yapımında kullanılan mühimmatın nakli de öküz arabalarıyla sağlanmıştı. Gemi mühimmatının İstanbul’dan Varna’ya nakli gemilerle yapıldıktan sonra, Varna’dan Rusçuk’a götürülmesi için civar kazalardan öküz arabaları kiralanmıştı. Mühimmatın gemilerden arabalara bindirilmesi, Sefine Mübaşiri Canızzâde Mustafa’nın nezaretinde olmuştu1140. Mühimmatı Varna’dan Rusçuk’a nakleden arabalardan her birine 3’er kuruş ücret ödenmişti¹¹⁴¹.

Tablo 25: Fırkate ve Kalite Mühimmatını Taşımak için Öküz Arabası Kiralanan Kazalar ve

Araba Sayısı¹¹⁴²:

1695 Avusturya Seferi 1696 Avusturya Seferi Kiralanan kaza Araba

sayısı

Ödenen para (kuruş)

Kiralanan kaza Araba sayısı Ödenen para (kuruş) Hacıoğlupazarı - - Hacıoğlupazarı 30 90 Mangalya 30 90 Mangalya 30 90 Prevadi 45 135 Prevadi 40 120 Balçık 45 135 Balçık 40 120 Varna 30 90 Varna 30 90 Şumnu 60 180 Şumnu 60 180 Yenipazar 45 135 Yenipazar 40 120 Toplam 310 930 Toplam 300 900 1137 BOA, K.K, 2761, vr.41b; D.MKF, 506/8. 1138 BOA, KK, 2763, s.252; D.MKF, 529/ 92. 1139 BOA, KK, 2763, s. 251-253, 21-23 Ş 1107 (26-28 Mart 1696). 1140 BOA, KK, 2763, s.253, 23 Ş 1107 (28 Mart 1696). 1141 BOA, D.MKF, 505/84, 7 Ş 1106 (12 Mart 1696). 1142 BOA, KK, 2761, vr.102b; D.MKF, 521/ 154.

Tablo 25’te gösterildiği üzere 1695 Avusturya Seferi’nde, Tuna Nehri Donanması için İstanbul’dan gönderilen mühimmât ve şayka toplarının Varna’dan Rusçuk’a nakli için Hacıoğlupazarı, Mangalya, Prevadi, Balçık, Varna, Şumnu, Yenipazar kazalarından 310 adet öküz arabası kiralanmıştı¹¹⁴³. 1696 Avusturya Seferi’nde Tuna donanması için gemilerle İstanbul’dan Varna’ya gönderilen mühimmatın, Varna’dan Rusçuk’a nakli için yine Hacıoğlupazarı, Mangalya, Prevadi, Balçık, Varna, Şumnu, Yenipazar kazalarından 300 adet öküz arabası kiralanarak, 3’er kuruş ücret ödenmişti¹¹⁴⁴.

b-Yük ve Binek Hayvanları 1- Camus (kav)

1695 ve 1696 Avusturya seferlerinde cephane ve Tophane mühimmatını taşıyan arabalara koşulmak üzere gav-kav adı verilen camuslar kullanılmıştı. Camuslar daha çok top arabalarını çekmede kullanılmış ve bunlara topçeken camus adı verilmişti. Sefer hizmetinde kullanılacak camuslar satın alınarak temin edilmişti. Camus satın alınacak kazalar ve bunlara ödenecek para miktarı çok evvelden belirlenerek, mevkufat defterine ‘‘tahrir’’ olunmuştu¹¹⁴⁵.

Camuslar Rumeli’deki; Paşa, Niğbolu ve Silistre livalarına tabi kazalardan satın alınmıştı. Camus satın alınması için mübaşirler gönderilmişti. Mübaşirlere kaza kadısı, nazır, ayan ve vilayet iş erleri yardımcı olmuşlardı. Mübaşirler tarafından satın alınacak camuslarda bulunması gereken nitelikleri devlet önceden belirlemişti. Camusların ‘‘sağ-salim’’, ‘‘tuvana’’, ‘‘güçlü-kuvvetli’’ ve ‘‘ala ve güzide’’ olmasına özen gösterilmişti¹¹⁴⁶. Belirtilen özelliklere sahip camus bulunmadığı zamanda ise her bir araba için ikişer çift kara sığır öküzü tedarik olunması uygun görülmüştü¹¹⁴⁷.

Satın alınan camusların sürülmesi için çobanlar tutulmuştu. Çobanlar camusların bakımı ile sorumlu olduğu kadar top arabalarının çekimi sırasında Toparabacı Ocağı

1143 BOA, KK, 2761, vr.102b.

1144 BOA, D.MKF, 521/ 154, 27 CA 1107 ( 3 Ocak 1696). 1145. BOA, KK, 2761, vr.149a, 7 B 1106 (11 Şubat 1695).

1146 Filibe Kadısı, nazırı, ayan ve vilayet işerlerine gönderilen hüküm için bk. BOA, KK, 2763, s.77.

1147Belgrat Sahrası’na gönderilen öküz arabasına koşulacak camus tedariki mümkün olmadığından, arabalardan her birini çekmek için 4’er öküz tedarik olunarak arabalara koşulması için Eflak Voyvodası’na gönderilen hüküm için bk. BOA, D.MKF, 518/123, 8 RA 1107( 17.10.1695).

askerlerine camuslarla ilgili yardımcı olmuşlardı¹¹⁴⁸. Devlet tarafından tutulacak çobanların güvenilir ve kefillerinin olmasına dikkat edilmişti¹¹⁴⁹. Çobanlara görevde oldukları her ay için ücret ödenmişti¹¹⁵⁰. Satın alınan her 5¹¹⁵¹ ve 10’ar çift öküzün idaresi için bir çoban tutulmuştu¹¹⁵². Ayrıca öküzlerin yollarda rahatça ilerleyebilmesi için ayakları altına nal çakılması gerekli görülerek, bunun için de bir çorbacı görevlendirilmişti¹¹⁵³.