Matbah Mühimmatı

Sefer sırasında kullanılan bir diğer mühimmat sefere katılan çeşitli birimlerin hizmetinde yer alan Has Matbah, Darüssade Ağası Matbahı, Has Ağalar Matbahı, Helvahâne, Kilâr-ı âmire ve fırın harcında kullanılan eşyalar idi⁸⁶¹. Bu eşyalar daha çok hareket eden ordunun beslenmesinde kullanılan un, ekmek, buğday, pirinç, bal, tereyağı gibi yiyeceklerin hazırlanmasında kullanılan araç ve gereçler idi⁸⁶².

Adı geçen matbahlarda kullanılmak üzere satın alınan başlıca malzeme ve mühimmat; meşinli ve dört parçalı harar, mutfak sinisi, çul, urgan, sırça kilim, bakır fanus, balta, kazma ve kürek, demir kilit, kaşık, beyaz keçe, demir sac, büyük kösele, büyük kırmızı kuşhane idi⁸⁶³. Helvahâne, Kilâr-ı âmire ve fırın harcı mühimmatı olarak; meşinli ve dört parçalı harar, mutfak ve çöp sepeti, ekmek sepeti, hamur teknesi, urgan, kırmızı kilim, bakır fanus, demir kilit, ayaklı sandık, beyaz keçe, meşk ve maslak, demir varil, kazma, kürek ve balta idi⁸⁶⁴. Satın alınan matbah mühimmatının bir kısmı Cebehane-i âmire ile Mehterhane-i

858 BOA, MAD, 4960, s.25-33, 22 C 1106 ( 7 Şubat 1695). 859 BOA, İE SM, 2155.

860 BOA, MAD, 4960, s.27-33. 861 BOA, MAD, 7428, s.69-75. 862 İnbaşı, Kamaniçe Seferi, s.285.

863 BOA, MAD, 7428, s.68 ; KK, 7287, s.2-6. 864 BOA, MAD, 7428, s.68.

âmireden, diğer bir kısmı da Matbah Emini ve Arpa Emini tarafından temin olunmuştu⁸⁶⁵.

Sefer için satın alınan meşinli harardan her bir çiftine 485, dört parçalı harardan her çiftine 252, mutfak sinisinden her çiftine 365, çuvallardan her çiftine 130, urganın her çiftine 32, sırça kilimden her birine 326, bakır fanustan her birine 285, balta, kürek ve kazmadan her birine 75, demir kilitten her birine 75, beyaz keçeden her birine 255, demir sacdan her birine 540, meşinli gavsaleden (kösele) her birine 840, kırmızı kuşhaneden her birine 720’er akçe ödenmiştir. Ayrıca helvahane için satın alınan matbah sepetlerinden her birine 360, çöp sepetinden her birine 130’ar akçe verilmişti⁸⁶⁶.

a-Yakacak 1- Odun

Seferde ısınma için yakacak, mutfakta yemek ve fırınlarda ekmek pişirmek için kullanılan hatab (odun), menzil kazalarından satın alınarak menzillerde, Matbâh-ı has, Kuşhâne, Harem-i hümâyun sofrasına, Babü’s-sade Ağası Matbâhı’na, Matbah Ağası’na, Kilâr Matbâhı’na, Has fırın, Helvahâne, Edirne ile İstanbul bostancılarına, baltacı tüfekçilere, haseki ağalarına, Harem-i hümâyun odaları ile silahtar ve Babüssade ağaları ahırlarına tayin olunmuştu⁸⁶⁷.

Özellikle ısınma amaçlı olarak kullanılan odun, henüz kış mevsiminin devam ettiği bir zamanda toplanan ordunun ısınması için kullanılmıştı. Kasım ayında kışlamak üzere Edirne Kışlası’nda toplanan ordu, bahar mevsimine kadar burada kalmaktaydı. Ağır kış şartlarındaki ordunun ısınması, yeterli miktarda odunun tedarikine bağlıydı. Odun tedariki için odun emini ve mübaşirler görevlendirilmişti⁸⁶⁸.

Haziran ayında Edirne’den hareket eden ordunun konaklayacağı menzillere gerekli odun ihtiyacı, asıl olarak ekmek ve yemek pişirmede kullanılmıştı. Ordunun konaklamasından evvel yeterli miktarda odunun tedarik edilerek menzillere nakli önemliydi. Odunun konaklayacağı menzillere tedariki ve görevli olan kişiye teslimi için kaza kadıları görevlendirilmişti869. Menzillere gerekli odun mübaşirler tarafından menzil kazalarından satın alınmıştı. Satın alınacak odunun her bir arabasının ikişer çeki gelmesi şart koşulmuştu.

865 BOA, D.BŞM, 775, s.102.

866 BOA, MAD, 7428, s.68; KK, 7287, s.2-6. 867 BOA, D.MKF, 501/113 ; D.BŞM, 834, s.9.

868 BOA, MAD, 9879, s.375, 13 L 1106 ( 27 Mayıs 1695). 869 BOA, KK, 2761, vr.106b, 9 Z 1106 (21 Temmuz 1695).

Odunun menzillere naklinden sonra bedelleri nüzul emini tarafından⁸⁷⁰, bazen de odun emini tarafından ödenmişti⁸⁷¹.

1695 Avusturya Seferi’nde Edirne’den Belgrat’a kadar her bir menzile 200 araba odun satın alınmıştı⁸⁷². Satın alınan odunun her bir arabası 2 çeki ağırlığındaydı ve her bir arabaya 10-30’er para ödenmişti. Satın alınan toplam 5940 araba odun için ise 104.800 para (873 kuruş) ödenmişti⁸⁷³. Sefer dönüşünde ise Belgrat yolundan dönüleceği varsayılarak, Belgrat’tan Edirne’ye kadar olan 26 adet menzilin her birine günlük 100’er araba olmak üzere toplam 1.500 araba odun satın alınmıştı⁸⁷⁴. Fakat Belgrat yerine Niğbolu üzerinden dönüldüğünden, Niğbolu’dan Edirne’ye kadar olan 14 menzilin her birinde günlük 200’er araba odun tedarik olunarak, her bir araba 5-40’ar akçe arasında olmak üzere toplam 4.400 araba odun mübaşirler tarafından satın alınmıştı⁸⁷⁵.

1696 Avusturya Seferi’nde Küçükçekmece’den Niş’e kadar her bir menzile günlük 200, Niş’ten Belgrat’a kadar her bir menzile 100’er araba odun tedarik olunmuştu⁸⁷⁶. Sefer dönüşünde ise Belgrat’tan Niş’e varıncaya dek 8 menzile odun temin edilemezken, Niş’ten Edirne’ye kadar her bir menzile 200’er araba olmak üzere 16 menzilde 4.600 araba, mübaşirler tarafından satın alınmıştı877. Sefer boyunca temin olunan 15.057 araba odun satın alınırken, 4.030 arabası havale yoluyla sağlanmıştı. 366 araba odun da menzillerde kullanılmadan kalmıştı⁸⁷⁸.

Menzil kazalarından odun satın alınmasının yanı sıra, ordu Belgrat’a vardığında padişahın dairesi ve Matbâh-ı âmirenin ihtiyacı olan odun Belgrat çevresindeki ormanlık alanlardan tedarik edilmişti. 1695 Avusturya Seferi’nde 10.000 araba odun Belgrat etrafındaki ormanlardan kesildikten sonra, Semendre İskelesi’ndeki üstü-açık kayıklarla Belgrat’a nakledilip, Belgrat Ambar Emini’ne teslim edilmişti⁸⁷⁹. 1696 Avusturya Seferi’nde ise her bir arabası 2’şer çeki olmak üzere Hisarcık, Semendre, Yaş ve Kutluca’daki dağlardan kesilen 3000 araba odun, iskelelere naklolunduktan sonra üstü-açık kayıklara bindirilerek Belgrat’a nakledilerek ambar eminine teslim edilmişti⁸⁸⁰.

870 BOA, KK, 2761, vr.106b. 871 BOA, KK, 2761, vr.126b, 26 C 1106 ( 11 Şubat 1695). 872 BOA, KK, 2761, vr.110a. 873 BOA, KK, 2761, vr.110a. 874 BOA, D.MKF, 27758, s.2-9. 875 BOA, KK, 2761, vr.118a-119b. 876 BOA, D.MKF, 27769, s.2-16.

877 BOA, MAD, 7715, s.1-7, 19 S 1108 ( 17 Eylül 1696). 878 BOA, MAD, 2165, s.15.

879 BOA, KK, 2761, vr.162b, 24 B 1106 ( 10 Mart 1695). 880 BOA, KK, 2763, s.205-206, 15 B 1107 (19 Şubat 1696).

Tablo 15: Sefere Katılan Bazı Birimlere Verilen Günlük Odun Miktarı⁸⁸¹. 1695 Avusturya seferi  1696 Avusturya seferi   Verilen birim   Odun   (çeki)  Verilen birim   Odun       (çeki)  Sadrazam  50  Sadrazam  50  Nişancı   0,5  Nişancı   0,5  Şeyhülislam   3  Şeyhülislam   4   Rumeli Kazakaseri  1,5   Rumeli Kazaskeri  4   Anadolu Kazaskeri   1,5   Anadolu Kazaskeri  2  Nakibü’l‐eşraf   1,5  Nakibü’l‐eşraf  2  Defterdar    3   Defterdar    3  Konakçı Paşa   1,5  Konakçı Paşa     İmam‐ı şehriyari‐i  evvel  1  İmam‐ı şehriyari‐i  evvel  1  Hassa Ettıbâbaşı  1   Hassa Ettıbâbaşı   1  Mirâhur‐ı evvel  1,5  Mirâhur‐ı evvel  1,5  Mirâhur‐ı sani  1  Mirâhur‐ı sani  1  Reis’ül‐küttap  2  Reis’ül‐küttap  2  Defter‐i hâkani Emini  1  Emin‐i defter‐i hakani  1  Divan Çavuşbaşı  1   Divan Çavuşbaşı  1  Kapıcılar Kethüdası  1  Kapıcılar Kethüdası  2  Ruznamçe‐i evvel  1  Ruznamçe‐i evvel  1  Muhasebe‐yi evvel  0,5  Muhasebe‐yi evvel  1  Muhasebey‐i hazine  0,5  Muhasebey‐i hazine  0,5  Muhasebey‐i  Anadolu  0,5  Muhasebey‐i Anadolu  1 

1695 Avusturya Seferi’nde ordunun Belgrat’tan Tımışvar tarafına geçmesiyle Harem-i hümâyun Niğbolu’ya gönderilirken, Belgrat’tan Niğbolu’ya varıncaya kadar harem bünyesinde bulunan çeşitli birimlerin odun ihtiyacı karşılanmıştı. Buna göre her gün için Harem-i hümâyuna 10, Harem Matbahı’na 5, harem ağaları ve kahve için 4, has fırın için 0,5, fırın harcı için 1, hoşaf için 0,5, hasekiler için 0,5 çeki odun verilmişti⁸⁸²

1696 Avusturya Seferi’nde ordunun 18 Haziran’da Edirne’den hareketinden 26 Temmuz’da Yagodine Menzili’ne varmasına kadar 38 gün geçmiştir. Her gün için bütün birimlere 124,5 araba odun dağıtılmıştı⁸⁸³. Ordunun 18 Haziran’da Edirne’den hareketinde, sefere katılan bazı birimlere günlük tevzii olunan odun miktarı şöyledir; Kahve yapmak için

881 BOA, MAD, 9880, s.18 ; D.BŞM, 827, s.14-15. 882 BOA, MAD, 9880, s.18, 18 M 1107 (29 Ağustos 1695). 883 BOA, D.BŞM, 794, s.8.

Harem-i hümâyuna 2 çeki, darüssade ağasına 2 çeki, hazinedara 2 çeki tayin olunurken, Harem-i hümâyun sofrası ile kasapbaşı ağaya 4 çeki verilmişti. Ayrıca seferde farklı birimlere yemek pişirmede kullanılan mutfaklara günlük verilen odun miktarı şöyledir; Has Matbah’a 26 çeki, Enderun Matbahı’na 4 çeki, Harem-i hümâyun kuşhanesine 20 çeki, Harem-i hümâyun sofrasına 10 çeki, babüssade ağası mutfağına 4 çeki, ser kilâri ağa mutfağına 4 çeki, has fırına 7 çeki, fırın harcına 8,5 çeki odun tayin olunmuştu⁸⁸⁴.

2-Kömür

Sefer zamanında padişahın dairesi için odun kömürü kullanılmıştı. Ordunun konaklayacağı her bir menzile kömür tedariki için ücret mukabilinde kömürcüler tutulmuştu⁸⁸⁵. Menzillere, kazalarından sefer gidiş ve dönüşünde 200’er kıyye satın alınarak tedarik olunması için menzil kadılarına emirler verilmişti⁸⁸⁶.

1695 Avusturya Seferi’nde Küçükçekmece’den Belgrat’a kadar olan menzillere, menzil kazalarından her bir kıyyesi 1,5 akçe (0,5 para) olmak üzere 4.400 kıyye kömür satın alınarak 6.600 akçe (55 kuruş) ödenirken, 3.400 akçe havale suretiyle temin edilmişti887. 1696 Avusturya Seferi’nin gidişinde 1.600 ve sefer dönüşünde ise 4.600 kıyye kömür satın alınmıştı⁸⁸⁸.

4-Saka Mühimmatı

Sefer mühimmatı olarak kullanılan diğer bir mühimmat da çeşitli birimlere su verilmek üzere kullanılan saka mühimmatı idi. Saka mühimmatının başında meşk, maslak ve kırba gelmekte idi. Meşk, kırba ve tulum gibi kullanılan bir çeşit su kabıydı⁸⁸⁹. Maslak ise su yollarından gelen suların ayrıldığı yerlerdeki hazinelere verilen ad idi. Özellikle şehir dışında su yollarının geçtiği ve ayrıldığı havuz ve teknelere bu isim verilmekteydi. Ayrıca sefer zamanında elle yapılmış deri su kaplarına da bu ad verilerek, bunlar birer su hazinesi işleviyle kullanılmıştır⁸⁹⁰. Kırba da bir çeşit su kabıydı. Köseleden yapılır ve altı dört köşe olan bir tahtanın üzerine demir çemberle eklenirdi. Ağzı on santim genişliğinde olan bu kap,

884 BOA, D.BŞM, 827, s.14-15.

885 Padişahın dairesine kömür tedariki için Çirmen Kazası’ndan tutulan kömürcüler için bk. BOA, D.MKF, 507/139 ; D.BŞM, 1122/30, 8 N 1106 (22 Nisan 1695).

886 BOA, KK, 2763, s.15, 32. 887 BOA, D.MKF, 27758, s.2-9.

888 BOA, MAD, 7715, s.1-7, 19 S 1108 ( 17 Eylül 1696).

889M. Zeki Pakalın, ‘‘ Meşk’’, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul 1993, s.492. 890 M.Zeki Pakalın, ‘‘ Maslak’’, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, s.413.

su doldurulduktan sonra ağızlığı ikiye bükülür ve bir halkalı meşin ile bağlanırdı. Sakaların su taşıdıkları kırbaları omuza takmak için de ağızdan dibe kadar bir kösele kolu vardı⁸⁹¹.

1695 ve 1696 Avusturya seferlerine katılan muharip ve yardımcı birliklerin su ihtiyacını gidermek için meşk, maslak, kırba, güğüm ve kova kullanılmıştı. Adı geçen eşyalar satın alınmakla beraber, Cebehane-i âmirede işlenerek hazır hale getirilmişti⁸⁹². Ayrıca Cebehane-i âmirede bulunup kullanılmayacak durumda olanlar ise tamirden geçirilmişti⁸⁹³.

Ordu için gerekli olan saka mühimmatı, kurumların başındaki sakabaşları tarafından satın alınmıştı. Matbahlar için gerekli meşk ve maslaklar, matbah sakabaşısı⁸⁹⁴, Mehterhane âmire için mehterbaşı⁸⁹⁵, Yeniçeri Ocağı için sakabaşı olan çorbacılar tarafından temin edilmişti. Has Matbâh için Enderun-ı hümâyun sakaları⁸⁹⁶, arz ve musâhib ağalar için baş musâhib ağa tarafından tedariki sağlanmıştı⁸⁹⁷. Ayrıca Cebehane-i âmireden temin olunan meşk ve maslaklar da bu kişilere teslim edilmişti. Her ocak için tedarik olunan saka mühimmatı, saka bargirleri tarafından taşınmıştı. Suyun bargirler üzerinde taşınması için ‘‘maslak tahtası’’ temin edilmişti. İçi su dolu meşk ve maslaklar, tahtalar üzerine bağlanmak suretiyle taşınmıştı898.

Sefere katılan farklı birimlerin su ihtiyacını görmek üzere Cebeci Ocağı’ndan bir sakabaşı, bir kethüda, 10 bölükbaşı ve 100 saka bu iş için istihdam edilmişti⁸⁹⁹. Sakalar sefer sırasında farklı birimlerin hizmetinde bulunarak onların su ihtiyacını karşılamalarının yanı sıra, saka mühimmatının naklinden de sorumlu tutulmuşlardı⁹⁰⁰. Sefer için hazır hale getirilen saka mühimmatı, gemilerle Tekfurdağı İskelesi’ne, buradan da arabalara yüklenerek Edirne’ye gönderilmişti⁹⁰¹.

1695 ve 1696 Avusturya seferlerinde Yeniçeri Ocağı askerleri için her bir çifti 8,5’er kuruştan 400 çift meşk, her çifti 6’ar kuruştan 100 çift maslak ve her biri 1’er kuruştan 1.500 adet kırba satın alınmıştı⁹⁰². Yeniçeri Ocağı’na ait meşk ve maslakların taşınması için 390

891 M. Zeki Pakalın, ‘‘ Kırba’’, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II , s.269. 892 BOA, MAD, 9879, s.31. 893 BOA, MAD, 6614, s.61. 894 BOA, MAD, 6614, s.44. 895 BOA, D.BŞM, 1110/38. 896 BOA, D.BŞM, 1063/47. 897 BOA, MAD, 6614, s.54. 898 BOA, MAD, 6614, s. 38, 41. 899 BOA, D.BŞM, 1137/96, 6 M 1108 ( 5 Ağustos 1696) 900 Pary, ‘‘İslam’da Harp Sanatı’’, s.211.

901 BOA, MAD, 9879, s.31.

adet saka bargiri istihdam olunmuştu⁹⁰³. Sipah ve Silahtar ocaklarına 4 çift meşk ve 4 maslak temin olunarak, bunların taşıması için 4 adet saka bargirinin istihdamı sağlanmıştı. Bölükha-yı erba’a neferlerine 4 çift meşk, 4 adet maslak tedarik olunarak 6.120 akçe masraf edilmişti⁹⁰⁴. Sadrazama tabi yeniçeri tüfekçilerine 7 maslak, 4 büyük kova, 7 çift meşk; cebeci tüfekçilerine 2 maslak, 2 çift meşk ve 2 güğüm; Hassa Bostancı tüfekçilerine 30 çift meşk, 30 adet maslak ve 6 büyük güğüm; saray-ı atik baltacı tüfekçileri için 4 çift meşk, 4 adet ve 2 adet güğüm; Mısırlı serdengeçti askerlere 2 çift meşk ve 2 maslak Cebehane-i âmireden verilmişti⁹⁰⁵. Arz ve musâhib ağaları ile otağ ve Hazine-i hümâyun için 10 çift meşk, 20 adet maslak ve 40 adet kırba satın alınarak 370 kuruş harcanmıştı⁹⁰⁶. Erzurum’dan sefere katılan silahtar serdengeçtilerine 1 çift meşk ve 1 maslak; Edirne’de tahrir olunan silahtar serdengeçtilerine 1 çift meşk ve 1 maslak, Halep Eyaleti’nin sipah bölük ağalarına 1 çift meşk ve 1 maslak, Hamit ve Bolu sancaklarının sipah ve silahtar serdengeçtilerine 1 çift meşk ve 1 adet maslak Cebehane-i âmireden verilmişti⁹⁰⁷.

Yardımcı kuvvetlerden beldar, lağımcı, taşçı, su yolcu ve marangozlara 6 kırba ve 3 adet maslak tedarik olunmuştu908. Fırın harcında kullanılmak üzere 1 adet meşk ve 1 adet maslak temin edilerek 4.000 akçe masraf olunmuştu. Sekbân-ı hassa askerlerine 1 çift mükemmel meşk ile 1 adet maslak satın alınarak 1.550 akçe ödenmişti. Arz ve musâhib ağalar için 8 çift meşk, 15 adet maslak ve 40 adet kırba baş musâhib ağa tarafından alınarak 220 kuruş ödenmişti. Mehterhane-i âmire ocağı için 7 çift meşk ile 7 adet maslak satın alınmıştı⁹⁰⁹. Fırın harcında kullanılmak üzere tanesi 1.600 akçeden 2 adet maslak ile tanesi 2.400 akçeden 2 adet meşk satın alınmıştı. Matbah-ı âmire için Matbah-ı hassa sakabaşı tarafından tanesi 24 kuruştan 10 adet maslak satın alınmıştı. Ayrıca Enderun-ı hümâyun sakalarına Cebehane-i âmirede mevcut bulunandan 12 adet döşeme maslak, 32 çift meşk, ve 39 adet maslak tahtası verilmişti⁹¹⁰. Harem ve otağ-ı hümâyun hizmetinde bulunan musâhib ve arz ağalarının su ihtiyacını gidermek için çifti 10’ar kuruştan 10 çift meşk, çifti 6’ar kuruştan 20 çift maslak ve tanesi 1’er kuruştan 40 kırba satın alınmıştı⁹¹¹. Mehterhane-i âmire ocağı için de her çifti 660 akçeden 7 çift meşk ve her çifti 560 akçeden 7 çift maslak

903 BOA, MAD, 6614, s.38-39, s.54 ; D.BŞM, 1092/63. 904 BOA, MAD, 6614, s.55-56. 905 BOA, C. AS, 30673, vr.3-5. 906 BOA, MAD, 6614, s.38. 907 BOA, MAD, 3119, vr.152b-53b. 908 BOA, D.MKF, 540/156. 909 BOA, MAD, 6614, s. 54, 56, 60. 910 BOA, MAD, 6614, s.41, 44. 911 BOA, D.BŞM, 1102/21.

satın alınmıştı⁹¹². Has Matbah için 5 adet maslak, has ağalara 22 adet büyük maslak ve 12 adet döşeme maslak, 32 mükemmel meşk ve 39 maslak tahtası Cebahâne-i âmireden tedarik olunarak Enderun-ı hümâyun sakalarına teslim edilmişti⁹¹³.

912 BOA, D.BŞM, 1110/38. 913 BOA, D.BŞM, 1063/47.

III.BÖLÜM