Kavram Öğretimi

Kavramlar bir veya iki sözcükten oluşsa bile yapıları itibari ile geniş anlamlar yüklenirler. Herhangi bir konu ile ilgili bir kavram birçok özellik taşıdığından birden fazla anlam ifade edebilmektedir. Bundan dolayı öğretim planlanırken, öğretmenin kavramsal öğrenme merkezli bir strateji izlemesinin önemli bir nokta olduğu söylenebilir. Aslında birçok alanda bütün konular kavramsal bir çerçeveye transfer edilebilir. Çünkü mevcut konuların kavramsal olarak öğretilme potansiyelleri vardır. Şunun farkına varmak önemlidir ki kavramsal bir müfredata geçiş yapmak var olan ünitelerinizi atmayı gerektirmez. Dikkat edilmesi gereken, ünitelerin öğretimi planlanırken kavramsal öğrenme odaklı bir planlamanın yapılmasıdır. Kavramsal bir çerçeveye oturtulan bir konuda öğrenciler önceki bilgi ve deneyimleri ile bağlantı kurarlar. Öğretmenin rehberliğinde ünite boyunca gerçek dünya ile bağlantı kurulması ve güçlendirilmesi öğrencilere kavramsal anlamalarını inşa etmede yardımcı olur (Lattanzio ve Muller, 2017). Kavramsal öğrenmenin öğrenene fayda sağlaması için ünitenin iyi planlanması gerekir. Bir konudaki planlama yani tasarım, anaokulundan üniversiteye kadar bütün öğrencilere kavram öğretimi için uygun bir çerçeve sağlar. Örneklendirilmiş basılı dersler ve tasarım temelli interaktif öğretim mükemmel sonuçlar kazandırır (Klausmeier, 1992).

Öğretmen öngörülmüş bir kavramı öğretmek için dersin başında bilimsel gözlem yaparak, öğrencilere önceden öğretilen kavram hakkında örnekleri, kavramın tanımlanmış özelliklerini ve gözlem için kullanılan duyuları sorar. Böylelikle kavramlarla

ilgili öğrencilerin sahip olduğu düşünceler ortaya çıkmış olur. Bu durum aynı zamanda öğretmene bir öğrencinin kavram yanılgısına sahip olup olmadığını anlama imkanı verir.

Hedeflenen kavramlara ulaşmak için kavram yanılgılarının giderilmesi bir önkoşuldur.

Kavram öğretimine başlarken olumlu geri dönütler sağlamak (doğru, bu doğru vb.) bir kavramı ve onun tanımlayıcı özelliklerini başlangıçta öğrenmeye yardımcı olur (Klausmeier, 1992). Kavram öğretimine geçmeden önce kavram iyi analiz edilmeli.

Kavram analizi sırasında; 1. Kavramın adı, 2. Kavramın tanımı, 3. Kavramın örnekleri, 4. Kavrama örnek olmayanlar, 5. Kavramın kritik özellikleri belirlenmelidir (Erden ve Akman, 2014:197). Kavram öğretimi bir süreç gerektirdiği için alt düzeyden üst düzeye doğru ilerlenmeli. Gerek kavram öğretme gerekse kavram öğretiminde kullanılan diğer araçlardan ilke, genelleme ve kural öğretmede anlamlı örnekler kullanılmalıdır.

Kullanılan örnekler kavram, ilke, genelleme ve kuralı somutlaştırmalı ve ek örnekler sağlanmalıdır. Aynı zamanda kavram öğretiminde öğrencilere, öğrenmelerinin doğruluğu veya yanlışlığı hakkında açıklayıcı dönüt verilmesi ve öğrencilerin öğrendiklerini başka durumlarda kullanmalarına olanak verecek nitelikte problemlerin sunulması önemlidir (Senemoğlu, 2010:535). Kavram öğretmede örneklerin kullanılması önem arz etmektedir.

Özellikle spesifik örnekler (kavram sınıfına ait tipik örnekler) ve örnek olmayanlar (kavram sınıfına ait olmayan örnekler) gereklidir. Öğrenciler kavram metaforlarını öğrenirken örnek olmayan benzetmeler, onların aşırı genelleme yapmalarını ve uygun olmayan örnekleri kavram sınıfına dahil etmelerini engellemede çok önemli bir rol alırlar (Kauchak ve Eggen, 2007: 225-226).

Kavramlar öğretilirken hangi yaklaşım kullanılırsa kullanılsın aşağıda verilen aşamaları gerçekleştirmek başarıyı olumlu yönde etkiler (Erden ve Akman, 2014:200-201):

1. Öğrencinin öğrenmeye hazırlanması için hedeften ve yapılacak işlemlerden haberdar edilmesi.

2. Kavrama uygun olan ve olmayan örneklerin verilmesi. Örneklerin görsel materyallerle desteklenmesi.

3. Kavramın kazanılıp kazanılmadığının kontrol edilmesi. Bunun en iyi göstergesi öğrencinin kendi örneklerini verebilmesidir.

4. Aktarımın olması. Öğrencilerin yeni öğrendikleri ile daha önce var olan kavramları arasında bağlantı kurması.

Cruickshank ve diğ. (2005) benzer şekilde kavram öğretimi süreci için aşağıda belirtilen adımları önermektedir:

1. Kavramın özelliklerini açıklayan net bir tanım ile başlayın.

2. Sonra kavrama örnekler verin ve örnekler ile tanım arasında bağlantı kurun.

3. Şimdi örnek olmayan veya olumsuz örnekler verin.

4. Anlama için kontrol yapın.

Kavram öğretiminde “Kavram Haritası” kullanmak öğretimi daha kalıcı hale getirir (Chen, Lin ve Nien, 2014; Gülten, Ergin ve Avcı, 2006). Benzer şekilde kavramların başka kavramlarla ilişkilendirilmesi veya bağlanmaları kavramı daha kalıcı hale getirir.

Üst düzey yani daha geniş kavram kategorisi kavramın kendisi ve ilişkili kavramlar arasında çağrışım sağlayarak kavramın daha anlamlı olmasına yardım eder. Üst düzey kavramlar, kavramların bağlanabilmesi için bir zihinsel kanca sağlamaktadır. Kavramlar arasındaki ilişkilendirmeyi ve bağlantı kurmayı; üst düzey kavramlar (kavramın içine oturduğu daha geniş kategoriler), eşit düzeyli kavramlar (üst düzey kavram kategorisine uygun paralel kavramlar) ve alt düzey kavramlar ( ilgili kavramın alt düzey kavramlar) olarak özetleyebiliriz (Kauchak ve Eggen, 2007:228). Kavram düzeyleri arasındaki ilişki, üçgen kavramı üzerinden örneklendirilirse düzey sırasına göre: düzlemsel şekiller (üst düzeyde kavram); dörtgen, beşgen, çember(eşit düzeyde kavram) ve eşkenar üçgen ya da ikizkenar üçgen (alt kavramlar) örnek olarak verilebilir.

Kavram öğretiminde öğrencilerin okula bilişsel açıdan boş gelmediklerinin bilinmesi önemli bir başlangıç noktası olabilir. Kavram öğretme sürecinde kavramın özelliklerinin veya tanımının öğrenenlerde mevcut bilgi ile ilişkilendirilerek verilmesi, hem eski bilginin yeniden düzenlenmesine hem de öğretilecek kavramın eski bilgi ile ilişkilendirilip kalıcılığına yardımcı olur. Bu süreçte kavramı tam açıklayan örnekler verildikten sonra kavrama uygun olmayan örnekler de verilmelidir. Bu sayede öğrenci kavramın çerçevesini öğrenmiş olur. Ayrıca kavram haritası kullanarak kavramların ilgili diğer kavramlarla ilişkisini göstermek kavramın zihinde kalıcılığını arttırır. Kavramılar öğretilirken kavramı öğrenenin kendisi yapılandırmalı. Bunun için öğrenende kavrama dair var olan bilgileri ortaya çıkarma, bu bilgileri yeni kavramla ilişkilendirme, yeni kavramı özellikleri ve tanımı ile verme, kavramı en iyi ifade eden örnekleri verme, kavrama uymayan örnekleri verme ve kontrol etme aşamaları dikkate alınabilir.