Öğrencilerin Besin Tüketim Kayıtlarındaki Enerji, Makro ve Mikro Besin Ögesi

Çocukların beslenme örüntüsünü geliştirmek amacıyla, okullarda uygun ortamların oluşturulması önemlidir. Okullarda enerji yoğun besin değeri düşük besinlerin satışının yapılmaması enerji alımını azaltmada etkin bir yöntem olarak belirtilmektedir. Okullarda sunulan besinlerde yapılan değişikliklerin enerji alımına etkisinin değerlendirildiği bir çalışmaya, 287 okuldan 2317 öğrenci dâhil edilmiştir. Okulda satışı yapılan şeker ve şekerli içeceklerin ortaokul çocuklarında günlük ortalama 29 kkal ve lise ve tüm okul çocuklarında

46 kkal ek enerji getirdiği belirlenmiştir. Kantin veya otomatlarında atıştırmalık bulunmayan bir okula devam etmenin, şeker-tatlandırılmış içecek tüketimini azalttığı ve ortaokul çocuklarında günde 22 kcal ve lise çocuklarında 28 kcal azalttığı tespit edilmiştir. Şeker ve şekerli içecek satışının yapılmadığı bir ortaokulda eğitim gören öğrencilerin, şeker ve şekerli içecek tüketimi azalmış, enerji alımının 16 kkal azaldığı belirlenmiştir. Alakart menü sunan okullarda şeker ve şekerli içecek sunulmaması ise, enerji alımını 52 kkal azaltmıştır.

Okullarda kızartma sunulmaması ile de enerji alımını 43 kkal azalttığı tespit edilmiştir (Briefel ve diğ., 2009).

Bu çalışmada, iki grup arasında öğrencilerin günlük enerji alımları arasında fark tespit edilmemiştir (p>0,05) (Çizelge 4.28). İçecek tüketimleri incelendiğinde, BD Olmayan okulda siyah çay, kolalı/gazlı içecek ve maden suyu tüketimi anlamlı oranda yüksek bulunmuştur (p<0,05) (Çizelge 4.30). Aynı zamanda BD Olmayan okulda içeceklere şeker ekleme oranı ve ilave şeker miktarı anlamlı oranda yüksektir (p<0,05) (Çizelge 4.31).

BD Olan okul ve olmayan okul arasında enerji, protein (g), protein (enerji %), karbonhidrat (g), diyet posası, A vitamini, B1 vitamini, B2 vitamini, toplam folat, C vitamini, potasyum, magnezyum, fosfor, demir, çinko değerleri arasında önemli bir fark tespit edilmemiştir (p>0,05). BD Olmayan okulda BD Olan okula göre arasında yağ (g), yağ (enerji %), E vitamini değerleri anlamlı oranda daha yüksektir (p<0,05). BD Olan okulda ise BD Olmayan okula göre karbonhidrat (enerji %), B6 vitamini ve kalsiyum değeri anlamlı oranda daha yüksektir (p<0,05) (Çizelge 4.28). BD Olmayan okulda, BD Olan okula göre yağ grubunun tüketim oranı da yüksek olduğundan, bu durum diyet yağ oranına yansımış olabilir (Çizelge 4.31). BD Olan okulda süt, yoğurt ve peynir grubunun tüketimi yüksek bulunmuştur (Çizelge 4.31). Bu durum gruplar arasındaki kalsiyum tüketim oranındaki önemli farklılığı açıklayabilir.

İçecek türü ve miktarının çocuklarda beslenme durumu ile ilişkili olduğu belirtilmektedir.

Yapılan bir çalışmada 2371 çocuk 9 yaşından 19 yaşına kadar takip edilmiştir. Yaş arttıkça süt tüketimi azalmış, gazlı içecek tüketimi artmıştır. Tüm içecekler enerji alımı ile ilişkili bulunmuştur. Ayrıca gazlı içecek tüketimi BKİ artışı ve kalsiyum azalışı ile ilişkili bulunmuştur (Striegel-Moore ve diğ., 2006).

Bu çalışmada, gazlı içecek sıklığı her iki grupta da yüksek bulunmuştur (Çizelge 4.22). BD Olmayan okulda, BD olan okula göre gazlı içecek tüketim miktarı anlamlı oranda yüksektir (p<0,05) (Çizelge 4.30). Adölesanlarda sağlıklı içeceklere ulaşımın artırılması ve besin değeri düşük içeceklere erişimin azaltılması çocukluk dönemi sağlığın geliştirilmesi için önemlidir. Okulda ve okul çevresinde yapılan kısıtlamalar öğrencilerin tüketimlerini azaltmakla birlikte okul dışında tüketim oranı hala yüksektir. Bu nedenle içecek tüketimin etkisi konusunda çocukların ve ailelerin eğitilmesi, bilinçlendirilmesi gerekmektedir.

BD Olan okulda BD Olmayan okula göre, su, sade süt, çözülebilir kahve, taze sıkılmış meyve/sebze suyu, diyet ve sporcu içecekleri tüketim miktarları fazla bulunmuştur. Ancak, bu içeceklerden yalnızca su tüketimi önemli oranda yüksektir (p<0,05). BD Olmayan okulda, BD Olan okula göre, aromalı süt, ayran, kefir, siyah çay, türk kahvesi, kolalı ve gazlı içecek, maden suyu, hazır meyve suyu tüketimi fazladır. Fakat bu içeceklerden, siyah çay, kolalı ve gazlı içecek ve maden suyu tüketimi önemli oranda yüksek bulunmuştur (p<0,05) (Çizelge 4.30).

Şeker ve şekerli yiyeceklerin fazla miktarda tüketimi, fazla ve gereksiz enerji alımına, vücut ağırlığının artmasına (şişmanlığa) ve besleyici değeri yüksek olan diğer yiyeceklerin tüketiminin de azalmasına neden olur. Bunun yanı sıra fazla şeker tüketimi metabolik sendrom, kalp-damar hastalıkları, diyabet, hipertansiyon ve böbrek hastalıkları riski ile ilişkili olduğundan tüketimlerinin azaltılması önem taşır (TÜBER 2015, 2016). BD Olan okulda öğrencilerin %54’ü, BD olmayan okulda ise öğrencilerin %77,8’i içeceklere şeker eklemektedir. BD Olmayan okulda, BD Olan okula göre şeker ekleme oranı önemli oranda yüksektir (p<0,05). BD Olan okulda içeceklere eklenen şeker miktarı 1,4±0,49 gram, BD Olmayan okulda ise 6,7±5,90 gram olarak tespit edilmiştir. BD Olmayan okulda, BD Olan okula göre içeceklere eklenen şeker miktarı önemli oranda yüksektir (p<0,05) (Çizelge 4.32).

5.6. Öğrencilerin Meyve ve Sebze Tüketimi Değişim Süreci Ölçeğine Göre Değerlendirilmesi

Meyve sebze tüketiminin artırılması çocuklarda beslenme davranışının geliştirilmesi ve sağlıklı vücut ağırlığı için önemli bir etmendir. Daha düşük enerji, yağ alımı ve vücut ağırlığı azalışı için meyve sebze tüketiminin etkinliğini gösterilmektedir (Rolls ve diğ, 2004).

Okullarda ücretsiz meyve ve sebze dağıtımının tüketime etkisinin araştırıldığı bir çalışmaya 4696 öğrenci dâhil edilmiştir. Meyve sebze dağıtımı yapılan okulda yapılmayan okula göre hem okulda hem de okul dışında meyve sebze tüketiminin anlamlı oranda yüksek olduğu belirlenmiştir (Olsho ve diğ., 2015).

Bu çalışmada BD Olan okulda çocukların meyve ve sebze tüketimi değişim süreci ölçeğinden aldığı puan ortalaması, BD Olmayan okula göre anlamlı oranda yüksek bulunmuştur (p<0,05) (Çizelge 4.33). Bu sonuç BD Okulda eğitim gören öğrencilerin meyve ve sebze tüketiminin yararları konusunda daha bilinçli olduğunu göstermektedir. Okul beslenme programlarında meyve ve sebze tüketimi konusunda çocukların desteklenmesi sağlığın geliştirilmesinde önemli bir yere sahiptir.

Bu çalışmada BD Olan ve Olmayan okuldaki öğrencierin meyve ve sebze grubu tüketim miktarları değerlendirilmiştir. BD olan okulda, ölçek puanı daha yüksek olmasına rağmen, günlük meyve ve sebze grubu tüketim miktarları arasındaki fark anlamlı değildir (p<0,05) (Çizelge 4.31).

Bu çalışmada BD olan ve BD olmayan okuldaki öğrencilerin çözünür ve çözünmez posa, meyve ve toplam meyve ve sebze grubu miktarları arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Fakat sebze grubu ile anlamlı ilişki tespit edilememiştir (Çizelge 4.36). Bu durum meyve sebze süreci değişim süreci ölçeğinin çocukların meyve tüketimi ile ilişkilendirilebileceğini, fakat sebze tüketimi ile ilişki kurulamayacağını düşündürmektedir.

5.7. Öğrencilerin Meyve ve Sebze Tüketimi Değişim Süreci Ölçeği İle Antropometrik Ölçüm ve Enerji, Makro ve Mikro Besin Ögeleri ve Aile Eğitim Durumu ile İlişkisinin Değerlendirilmesi

Çocuklarda sağlıklı beslenme davranışını geliştirmek amacıyla okul tabanlı olarak ya da bireysel temelde meyve ve sebze tüketiminin önemi sıklıkla vurgulanmaktadır (Ledoux ve diğ., 2011). Çocukluk döneminde meyve ve sebze tüketim alışkanlığının kazandırılması yetişkinlik dönemi için bu alışkanlığın devam etmesini sağlamada önemli bir adım olarak gösterilmektedir. Bu nedenle gazı ülkelerde okul programları kapsamında meyve ve sebze dağıtımı yapılmakta veya meyve ve sebze tüketimi öneminin vurgulandığı eğitimler verilmektedir (Anderson ve diğ., 2005).

Meyve ve sebze tüketiminin artırılması, enerjisi yüksek besin ögesi değeri düşük yiyecek ve içeceklerle yer değiştirilmesinin çocukluk dönemi obezitesine etkisi üzerine çalışılmaktadır.

Meyve ve sebze tüketiminin antropometrik ölçümlere etkisi olduğu belirtilmektedir (Von Kries ve diğ., 2012).

Çocukların belli bir dönem boyunca takip edildiği bir çalışmada, meyve ve sebze tüketimi artan çocuklarda, meyve sebze tüketimi azalan çocuklara göre BKİ artışının daha az olduğu bulunmuştur. Çocuklarda meyve ve sebze tüketimin antropometrik ölçümlere etkisinin değerlendirildiği daha fazla çalışmaya ihtiyaç olduğu belirtilmektedir (Bayer ve diğ., 2014).

Bu çalışmada meyve ve sebze tüketim süreci ölçeği ile çocukların antropometrik ölçümlerinin ilişkisi incelenmiştir. BD Olan okulda, BD Olmayan okula göre, ölçek puanı önemli derecede yüksek bulunurken, BD Olan ve BD Olmayan okulda ölçek puanı ile antropometrik ölçümler arasında ilişki bulunmamıştır (Çizelge 4.35).

Ailedeki beslenme davranışı, çocukların beslenme davranışını etkilemektedir. Aynı şekilde meyve ve sebze tüketim durumunun çocuklarda meyve ve sebze tüketimini etkilediği belirtilmektedir (Rhee, 2008). Aile ortamında meyve ve sebze tüketilmesi, çocuğa sunulması ile tüketimin teşvik edilmesi önemlidir. Aile eğitim durumu ile çocuk meyve sebze tüketiminin ilişkili olduğu gösterilmektedir (Pearson ve diğ., 2009).

Yapılan bir çalışmaya 1762 çocuk ve ebeveyn dahil edilmiş, ebeveyn meyve ve sebze tüketimi ve ebeveyn eğitim durumu ile çocukların meyve ve sebze tüketimi arasındaki ilişki incelenmiştir. Ebeveyn modellemenin yararlı olduğu ve ebeveyn meyve ve sebze tüketim miktarının çocuk meyve ve sebze tüketim miktarı ile korelasyon gösterdiği belirlenmiştir.

Ebeveyn eğitim durumu ile çocuk meyve ve sebze tüketim miktarı arasında pozitif ilişki bulunmuştur (Rodenburg ve diğ., 2012).

Bu çalışmada çocukların meyve ve sebze tüketim değişim süreci ölçeği ile anne ve baba eğitim süresi ilişkisi incelenmiştir. BD Olan ve BD Olamayan okullarda ölçek puanı ile anne ve baba eğitim durumu arasında ilişki bulunmamıştır (Çizelge 4.38).

5.8. Öğrencilerin Fiziksel Aktivite Düzeylerinin Değerlendirilmesi

Okullarda uygulanan programlar ve uygulamalar ile çocuklar daha aktif bir yaşama teşvik edilmektedir. Yapılan bir çalışmada, okul programı müdahalesinin öğrencilerin ekran başında geçirdikleri süre ve fiziksel aktivite durumlarına etkisi değerlendirilmiştir. Kontrol grubuna göre müdahale grubunda ekran başında daha az ve fiziksel aktivite için daha fazla zaman ayırdıkları belirlenmiştir (Lloyd ve diğ., 2012).

Okul tabanlı olarak 12 aylık fiziksel aktivite ve beslenme müdahalesi sonrası, kız öğrencilerin verilerinin değerlendirildiği bir çalışma tasarlanmıştır. Müdahale okul spor seansları, interaktif seminerler, beslenme atölyeleri, öğle yemeği vakti fiziksel aktiviteleri, fiziksel aktivite ve beslenme el kitapları, ebeveyn haber bültenleri, kişisel izleme için pedometreler ve sosyal destek için metin mesajlarını içeren uygulama şeklinde yürütülmüştür. Uygulama sonrası kontrol grubuna göre müdahale grubunda fiziksel aktivite düzeyinin arttığı belirlenmiştir (Lubans ve diğ., 2010)

Bu çalışmada BD Olmayan okuldaki öğrencilerin BD Olan okuldaki öğrencilere göre toplam enerji harcaması ve fiziksel aktivitededen gelen enerji harcaması önemli düzeyde yüksek bulunmuştur (p<0,05) (Çizelge 4.39). Uyku süresi BD Olan okulda daha fazladır. Fakat iki grup arasındaki fark anlamlı değildir (p>0,05) (Çizelge 4.39). Okul programlarında fiziksel aktivitenin teşvikine yönelik daha fazla uygulama yapılmalıdır.