Çevre Yönetim Sistemi

Çevre Yönetim Sistemi (ÇYS); İşletmelerin yaptıkları uygulamalarda çevreye zarar vermeden ya da çevreye verilen zararı en aza indirmek için yasal zorunluluklar çerçevesinde sürdürülebilirliği sağlamak için örgütlenmiş bir yönetim yapısıdır.

Çevre yönetim sisteminin sorumluluklarının ve yöntemlerinin belirlenmesinde kendi aralarında uygulamalar ve neticeler, işletmeler ve kaynaklar bir bütündür (Göbenez, 2001: 16). “Çevre Koruma” ve “Sürdürülebilir Kalkınma”, sanayi için önemli konuların başında gelmektedir. Sanayi bu iki kavramı öncelikleri arasında kabul etmek, politika ve programlarını buna göre şekillendirmek ve faaliyetlerinde çevreye hassas olmak durumundadır. Çevre algısındaki meselelerin çözümü çevreye duyarlı bir yaklaşımın benimsenmesine bağlıdır. Özel sektördeki firmalarda, "Çevre Koruma ve Çevre Yönetimi” anlayışının yayılması, işletmelerin uzun ve kısa vadeli çıkarlarına hizmet edecektir (Kırlıoğlu ve Zeytin, 2014: 240).

Çevre yönetimi çalışmalarıyla, çevrenin, insanoğlunun hangi etkinlikleriyle, hangi doğrultuda, hangi şekilde değiştirildiği ve kimler tarafından nasıl korunacağının belirlenmesi; bu belirlenmeden yola çıkarak çevre problemi sayılan kriterlerin önlenmesi ve çözümlenmesine yönelik hedef, politika ve stratejilerin geliştirilmesi ve çeşitli yollarla hayata geçirilmesi amaçlanmaktadır (Gül, 2007: 437).

Çevre Yönetim çalışmaları çevrenin korunmasının ön plana çıkmasıyla devletler tarafından ortak bir noktada hareket etmek için uluslararası kabul edilen çevre yönetim standartları şeklinde geçmişten günümüze kadar entegre edilmektedir (Gül, 2007: 449). Ekolojik çevrenin korunması, son zamanlarda, toplam kalite anlayışının önemli bir parçası haline gelmektedir. Toplam kalite anlayışını ilke edinen işletmeler, kurumsal sosyal sorumluluk bilinciyle hareket ederek, çevreyi korumak adına uygulamalarında gerekli düzenlemeleri yapmaktadırlar. (Nemli, 2000a: 20). Aynı zamanda bu işletmeler sosyal sorumluluk ve çevre bilinciyle yaptıkları faaliyetlerini çevre standartları ve kalite belgeleri alarak sürdürmektedirler.

Entegre yönetim sistemlerinden biri olan çevre yönetim standartlarından ilki, Birleşik Krallık’ ın Ulusal Standartlar Enstitüsü (British Standards Institute) tarafından 1992’de hazırlanan BS7750 çevre yönetim sistemi standardıdır.

Bunun devamında Avrupa Birliği tarafından Eko-Yönetim ve Denetim Planı (EMAS: Eco-Management and Audit Scheme) oluşturulmuştur.

Son olarak da 1996 yılında ISO tarafından uluslararası işbirliği altında dünyada en çok kabul gören çevre yönetim sistemi standardı olan ISO 14001 standardı oluşturulmuş ve ilan edilmiştir. Bütünleşik çevre politikası ve programları için bir süreç olarak çevre yönetim sistemlerinin ilerlemesi son on yılda daha da hızlanmıştır (Yontar, 2006: 10). 2.2.1. BS 7750 Çevre Yönetim Standardı

İngiliz standardı BS 7750 ÇYS’ ye yönelik 1992 yılında yayınlanan ilk çevre standardıdır. BS 7750’yi benimseyen ISO 14001, ISO 114000 serisi 1996 yılında yayınlanmış, ISO 14000’in kabul edilmesiyle Mart 1997’de BS 7750 yürürlükten kalkmıştır (Başaran, 2009: 49) . EMAS (AB Eko- Yönetim ve denetim Programı ) ise AB ülkeleri için 1993 yılında geliştirilmiştir ve aynı şekilde BS 7750 standardına dayanmaktadır (Ulutaş, 2008: 15).

2.2.2. EMAS (Eco-Management and Audit Scheme)

AB’ nin çevre yönetimi ve denetim sistemi olan EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) AB bünyesindeki işletmelerin ve diğer kuruluşların çevresel performanslarını değerlendirme, raporlama ve geliştirmelerini hedefleyen bir yönetim aracı olma özelliğin ile ön plana çıkmaktadır. (Kırlıoğlu ve Zeytin, 2014: 241). Bu Avrupa Birliği (AB) yönetmeliği Nisan 1995’te yürürlüğe girmiştir (Mındıkoğlu, 2007: 74).

Nisan 1995’te faaliyete geçen sistem zaman içinde değişikliklere uğramış ve Mart 2001’de Emas-2 ortaya çıkmıştır. 2001 yılında yapılan bu revizyonlar ile EMAS, hem kamu hem de özel hizmetleri içinde barındıran tüm ekonomik sektörlere hitap eder hale gelmiştir (Yılmaz, 2003: 51). EMAS sadece sanayi sektörüne uygulanmakta olup, işletmeler tarafından yüksek seviyede ayrıntıyı ve taahhüdü gerektiren son derece zorlayıcı bir standart olarak kabul edilmektedir (Mındıkoğlu, 2007: 93).

EMAS’ ın uygulanmaya başlamasıyla işletmelerde, çevre ile ilgili yasalara uyum, kaynakların korunabilmesi ve maliyetlerin azaltılması, güvenilirlik fırsatları sağlanmaktadır.

EMAS logosunun kullanılması ile ticaretinin gelişmesi ve müşteri potansiyelinin artması, piyasa ile iyi ilişkilerde bulunulabilmesi, işyeri sahasının iyileştirilmesi ve çalışanlardan ve çalışanların morallerinin artırılması gibi olumlu sonuçlar öngörülmektedir (Çolak, 2010: 18-24).

2.2.3. TS ISO EN14001 Çevre Yönetim Sistemi Standardı

Çevreci yönetim, bir firmanın, çevreyle etkileşim içinde olan veya olacak faaliyetlerinin ve süreçlerinin yönetilmesidir. Çevre yönetim sistemi ise işletmelerin çevrenin etkilerinin bilincine varması, sorumluluk alması ve adım adım kontrol altına alınmasını sağlayan projedir (Şenocak, 2017: 28).

Çevreye duyarlılık gereği üreticiler ve tüketiciler yasal düzenlemeler ile korunmaya çalışılmaktadır. Ülke sınırlarının öneminin kalmadığı günümüzde dünya tek pazar konumundadır ancak bunun yanında her ülkenin çevreyle alakalı kendi kuralları ve uygulamaları mevcuttur. Bu gelişmeler doğrultusunda çevre ile ilgili uygulamalarda standartlaşma sağlanması amacıyla ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Standartları ortaya konulmaktadır (Özesen, 2009: 57).

ISO 14000, piyasadaki ürün ve hizmetlerin hammadde olarak ilk işlem görmesinden, son tüketiciye kadar her aşamada çevresel kavramların ilke edinildiği bir standartlar dizisidir (Calantone vd. 1999: 37; Özesen, 2009: 51).

ISO 14001,çevre yönetim sistemlerinden en çok bilineni ve kabul gören ISO tarafından kurulan ISO 14000 çevre yönetim standartları serisidir. Uluslararası Standartlar Organizasyonu çevresel politikalar, amaçlar ve hedeflerin belirlenmesinde çevre yönetim sistemlerinin kurulmasını önemli olarak görmektedir. (Matthews, 2003: 99; akt: Çavuş ve Tancı, 2013: 79 )

ISO 14000 ÇYS standartlar serisi adı altında bulunan alanlar iki temel alana ayrılmaktadır. Birincisi organizasyon/işletme yönetimi ve değerlendirme sistemlerini kapsarken, ikincisi ise ürün değerlendirme için çevresel araçlarla ilgilenmiştir (Mındıkoğlu, 2007: 84-87). Buna göre de her iki sistem kendi içerisinde üç alt alana ayrılmaktadır. Organizasyon yönetimi; çevre yönetim sistemi, çevre denetimi ve çevre performans değerlendirme gruplarını içerirken, ürün yönetimi; ürün standartlarında çevre unsurları, çevre etiketleme ve hayat boyu değerlendirme standartlarını incelemektedir (Mındıkoğlu, 2007: 84-87).

Babacan (2010: 18-19) araştırmasında ISO 14000 ÇYS standartlar serisini “Tablo 4” te ki şekilde ana ve alt alanlarına ayırmıştır:

Tablo 4

ISO 14000 ÇYS Standartlar Serisi ISO 14000 ÇYS Standartlar Serisi

Çevre Yönetim Sistemi

TS EN ISO 14001: 2005 Çevre Yönetim Sistemi-Özellikler ve Kullanım Kılavuzu

TS EN ISO 14004: Çevre Yönetimi - Çevre Yönetim Sistemleri-Prensipler, Sistemler ve

Destekleyici Teknikler İçin Genel Kılavuz

Çevre Denetimi

TS EN ISO 14010: Çevre Yönetimi – Çevre Denetim Kılavuzu – Çevre ile İlgili Denetimin

Genel Prensipleri TS EN ISO 14011 Çevre Yönetimi – Çevre Denetim

Kılavuzu – Denetim Usulü - Kısım 1: Çevre Yönetim Sistemlerinin

Denetimi

TS EN ISO 14015 Çevre Yönetimi – Alan ve İşletmelerin Çevresel

Değerlendirmesi

EN ISO 19011: 2000 Kalite ve Çevre Tetkiki İçin Kılavuz

Çevre Performans Değerlendirme

TS EN ISO 14031 Çevre Yönetimi – Çevre Performans Değerlendirmesi Kılavuzu

Çevre Etiketleme TS EN ISO 14020 Çevre Etiketleri ve Beyanları-Genel

Prensipler

Hayat Boyu Değerlendirme:

TS EN ISO 14040 1998 Çevre Yönetimi - Hayat Boyu Değerlendirme Genel Prensipler ve

Uygulamalar

Ürün Standartlarında Çevre Unsurları

TS EN ISO 14050 Çevre Yönetimi – Terimler, Tanımlar (Sözlük)

TS EN ISO 14060 Çevre Yönetimi – Mamullerin Çevre Veçhelerinin (Yönlerinin) Mamul

Standartlarına Dahil Edilmesiyle İlgili Kılavuz

TS EN ISO 14061 TS EN ISO 14001 ve TS EN ISO 14004 ÇYS standartlarının

kullanımında Ormancılık Organizasyonlarına Yardım için Bilgi Kaynak: Babacan, 2010: 18- 19.

Çevre yönetimiyle ilgili uluslararası standartlar, kuruluşlara, ekonomik ve çevresel hedeflerine ulaşabilmeleri konusunda yardımcı olmak için, diğer yönetim ihtiyaçlarıyla bütünleştirilebilen etkin bir çevre yönetim sisteminin (ÇYS) başlıca unsurlarını sağlamak amacıyla düzenlenmektedir (Akyürek, 2015: 11).

Çevre yönetim sisteminin şartlara uygunluğunun ve yeterliliğinin uluslararası kabul görmüş tek ve ortak bir standart ile denetimi ve belgelenmesi, dünya genelindeki kuruluşlar için büyük bir kolaylık ve eşitlik sağlamıştır (Akyürek, 2015: 9- 10 ). ISO 14001 tüm dünyaca bilinen ve kullanılan ortak bir dil olduğundan işletmelerin küresel pazarda kabul edilebilirliğini sağlamaktadır (Çaça, 2016: 134).

Çevre yönetim sistemi standardı ile ulusal ve uluslararası yasal zorunluluklara uyum daha kolay gerçekleşir. İzin ve yetki belgelerinin alımını kolaylaştırmaktadır (Tavmergen, 1998: 142). Çevre konularına verilen önem artar ve çevre korunması sağlanır. Ulusal ve uluslararası alanda işletmeye marka imajı ve saygınlık sağlar. Çevre etkilerinden kaynaklanan maliyetlerin azalmasını sağlamaktadır. Doğal kaynakların etkin kullanımı neticesinde maliyetler azalıp kar etme oranı artmaktadır. Müşteriye, çevre yönetimi için görev yükümlülüğü teminatının verilmesiyle, müşteri memnuniyeti artmaktadır. Çevre koruma ilkeleri dolayısıyla elde edilen süre rekabet etmeyi artırır (Kırlıoğlu ve Zeytin, 2014: 242). Hisse sahipleri kaynaklı çevre koruma baskılarına karşılık verilmektedir.

Çevre koruma sistemlerini kullanan firmalara verilen ödül ve teşviklerden yararlanılmaktadır (Kırlıoğlu ve Zeytin, 2014: 243). Sigorta işlemlerinde kirlilik olayları kapsam dışında kalır. Çalışma yerinin kalitesinden dolayı çalışanın motivasyonunun artması ortaya çıkar ve firmaya bağlanma artmaktadır. Personele verilen eğitimler sayesinde çalışanlarda çevre bilincinin artması (Nemli, 2001) sağlanmaktadır. Üstün nitelikli insan gücü yaratılmasına imkân sağlanır. Teknolojik geliştirme ve aktarma imkânları arttırılmaktadır ( Kırlıoğlu ve Zeytin, 2014: 243).

İşletmeler bu standartlardan hareketle bir çevre yönetim sistemi kurar ve işletilmesi için gerekli olan minimum seviyeleri belirler. Çevre yönetim sistemi için en temel gereklilikleri içeren bu standardın metodolojisi şu şekilde işlemektedir (Çolak, 2010: 8-9);

Planla: İşletmeler çevre stratejilerini belirlemeli ve çevre yönetim sistemine bağlılığını kamuoyuna duyurmalıdır. İşletmeler faaliyetlerinde çevreci uygulamaları çevre yönetim sistemine bağlılıkları doğrultusunda bir plan ve program dahilinde düzenlemelidirler (Başaran, 2009: 57).

Uygula: İşletmeler, çevre stratejilerini gerçekleştirmek, gayelerine ulaşmak için etkin bir faaliyette bulunabilmek şartıyla bir yöntem seçip uygulamalıdırlar (Şahin, 2010: 21-23). Kontrol Et: İşletme çevre uygulamalarını ve çevre meselelerini en aza indirmesinin başarı derecesini ölçüp değerlendirmelidir (Nemli, 2001: 219-220).

Önlem Al: Çevre yönetim sisteminin performansının iyileştirilmesi için önlem alınır ve yönetim gözden geçirilir (Başaran, 2009: 57).

Sürekli İyileştir: İşletme, çevre uygulamalarını ve bu uygulamadaki faaliyetlerin olumlu olmasını artırma çabaları maksadıyla çevre yönetim sistemini yeniden ele almalı ve gelişmesine yardımcı olmak gereklidir(Yontar, 2006: 45).